Vijf vragen over klimaatstress

Bij klimaatstress denk je waarschijnlijk aan mensen die zich zorgen maken om het klimaat, zich angstig voelen over de gevolgen van klimaatverandering, of depressief of boos zijn om het gebrek aan actie op het gebied van klimaatverandering. Misschien ken jij of ben jij zelf wel iemand die hier last van heeft. In de media komen er vooral nog anekdotische verhalen over klimaatstress aan bod. Maar wat heeft de wetenschap over dit onderwerp te zeggen? In deze blog beantwoord ik 5 vragen over klimaatstress, gebaseerd op de meest recente wetenschappelijke inzichten.

1. Wat is klimaatstress?

Het is moeilijk om precies te zeggen wat klimaatstress inhoudt. Ten eerste worden er veel verschillende termen gebruikt om het fenomeen aan te duiden. In de Nederlandstalige media zien we bijvoorbeeld klimaatstress, klimaatangst, en klimaatdepressie voorbijkomen. In de wetenschappelijk literatuur worden nog veel meer termen gebruikt, waaronder climate anxiety, eco-anxiety, eco-distress, eco-angst, solastalgia, environmental distress, climate change distress, ecological stress, ecological affect, climate grief, en eco-despair. De mate waarin deze termen dezelfde of verschillende fenomenen aanduiden is vooralsnog onduidelijk, omdat ook de definities die worden voorgesteld voor deze concepten behoorlijk uiteenlopen. Vergelijk bijvorobeeld deze definities die zijn gegeven voor de term eco-anxiety:

1. Een vorm van negatieve emotionele reactie op klimaatverandering
2. Ongerustheid die te maken heeft met de ecologische crisis
3. Ernstige en ontregelende zorgen over een veranderend en onzeker natuurlijk klimaat
4. Chronische angst voor klimaatdoem

Deze definities laten zien dat er (nog) geen consensus is onder wetenschappers wat we precies verstaan onder klimaatstress, en hoe ernstig iemands klachten moeten zijn voordat we kunnen spreken van klimaatstress. Onderzoeken over klimaatstress richten zich in grote lijnen op drie verschillende aspecten: (negatieve) emoties die mensen ervaren, de manier waarop mensen mentaal reageren (bijvoorbeeld piekeren over klimaatverandering), en lichamelijke reacties, zoals slaapproblemen. In de breedste zin van het woord kunnen we klimaatstress dus omschrijven als de (overwegend negatieve) emotionele, mentale, en fysieke reacties die mensen kunnen hebben op klimaatverandering. In de blog gebruik ik daarom de term klimaatstress, omdat deze term naar mijn inzicht het beste deze drie verschillende reacties op klimaatverandering omvat.

2. Wat voor emotionele, mentale, en fysieke reacties moet ik me dan voorstellen?

Er worden in wetenschappelijke artikelen over klimaatstress veel verschillende emoties genoemd die men in reactie op klimaatverandering kan voelen, zoals:

• verdriet
• woede
• bezorgdheid
• frustratie
• irritatie
• stress
• schaamte
• angst
• hopeloosheid
• machteloosheid
• onverschilligheid

De mentale reacties op klimaatverandering die genoemd worden zijn onder andere:

• Piekeren
• Niet meer kunnen ontspannen
• Rusteloosheid
• Concentratieproblemen
• Obsessieve gedachten

Fysieke klachten kunnen zijn:

• Gebrek aan eetlust (of juist te veel eten)
• Spanning of rusteloosheid
• Lusteloosheid of vermoeidheid
• Slapeloosheid en nachtmerries

Daarnaast zijn er ook klachten die een mengeling van emoties, gedachten, en/of fysieke klachten zijn, zoals paniekaanvallen, huilbuien, schuldgevoelens, depressieve klachten, of gevoelens van rouw. Ook kunnen er problemen ontstaan in het dagelijkse leven, zoals moeite met sociale interacties of niet meer je werk naar behoren kunnen doen.

Belangrijk om te benoemen is dat niet iedereen met klimaatstress al deze emoties, mentale gevolgen en fysieke klachten ervaart (of moet ervaren). Er zijn geen duidelijke diagnostische criteria voor klimaatstress. Het is wellicht beter om te zeggen dat mensen in meer of mindere mate last kunnen hebben van klimaatstress.

Zo lijkt het erop dat veel mensen vooral emotionele reacties op klimaatverandering hebben. Uit een onderzoek met 10,000 jongeren in tien verschillende landen blijkt dat bijna 60% van de jongeren zich (extreem) veel zorgen over klimaatverandering maakt, en meer dan 50% voelde zich bang, verdrietig, boos, machteloos, hulpeloos, en/of schuldig.

Een ander onderzoek in 32 landen toont aan dat bijna de helft van de deelnemers zich veel of extreem veel zorgen maakte over klimaatverandering. Opvallend aan dit onderzoek was de grote verschillen tussen landen: terwijl in Spanje bijna 78% zich (extreem) veel zorgen maakt, was dit in Rusland slechts 9.6% (in Nederland was het 57.7%).

Een kleinere groep lijkt ook fysieke en mentale klachten van klimaatstress te ervaren. In een Amerikaans onderzoek ging het om zo’n 17-27% van de onderzoeksgroep. Een onderzoek onder Franstaligen in Europa en Afrika wijst uit dat 21% van de deelnemers hinder in hun dagelijkse leven ondervond door de klimaatstress. Een Brits onderzoek dat hetzelfde meetinstrument gebruikte, vond echter dat 3.6% van de deelnemers enige fysieke en mentale klachten ervoeren, terwijl slecht 0.4% zware klachten had. Uit een onderzoek in Australie komen redelijk vergelijkbare cijfers: 6% van de respondenten had concentratieproblemen door klimaatverandering, 4.5% geeft aan dat zorgen over klimaatverandering invloed heeft op werk en/of studie, en 4% heeft last van spanning en rusteloosheid. Uit een Duits onderzoek bleek dat de meeste mensen geen last hadden van mentale en fysieke klachten van klimaatstress.

Belangrijk om hierbij te noemen is wel dat deze onderzoeken die zich richten op de mentale en fysieke klachten van klimaatstress nog niet zijn uitgevoerd met een representatieve steekproef. Het is daarom moeilijk om in te schatten welk percentage van de bevolking last heeft van deze wat zwaardere klachten van klimaatstress.

3. Waarom hebben mensen hier last van?

Tot dusver richtten wetenschappelijke onderzoeken zich vooral op het in kaart brengen van symptomen van klimaatstress. Er is minder aandacht voor de redenen dat mensen überhaupt klimaatstress voelen. Er zijn hiervoor wel een aantal ideeën geopperd. Mensen kunnen zich zorgen maken, of voelen zich moreel verontwaardigd, over het menselijk leed dat door klimaatverandering veroorzaakt wordt of zal worden.
Mensen kunnen ook klimaatstress ervaren vanwege het verdwijnen van ecosystemen en het uitsterven van dieren. Daarnaast zorgt klimaatsverandering ook voor veel onzekerheid over de toekomst: blijft de maatschappij zoals hij nu is bestaan, gaan we hard achteruit in onze welvaart en levensstandaard, of komt er zelfs een post-apocalyptisch scenario waarbij de maatschappij geheel instort?

Een andere reden voor klimaatstress kan zijn het gebrek aan vooruitgang in klimaatbeleid en duurzaamheid, en de onverschilligheid en gebrek aan urgentie van andere mensen, politici, het bedrijfsleven. Een onderzoek wijst ook uit dat hoe meer jongeren zich verraden voelen door politici en de overheid, hoe meer klimaatstress zij ervaren.

Ook kunnen mensen het gevoel hebben dat het te laat is om het probleem nog op te lossen. Tot slot kunnen mensen ook klimaatstress ervaren over hun eigen bijdrage aan het probleem: enerzijds draagt hun eigen gedrag bij aan het klimaatprobleem, anderzijds kan het voelen alsof hun bijdrage om het probleem op te lossen slechts een druppel op een gloeiende plaat is.

Klimaatstress kan zich ook richten op gevolgen die dichter bij huis plaatsvinden. Zo kunnen mensen bezorgd zijn over het meemaken van klimaatgerelateerd extreem weer. Mensen die direct van de natuur afhankelijk zijn, zoals bijvoorbeeld boeren of vissers, ervaren mogelijk ook stress door het verlies van inkomen.

Tot slot kan klimaatverandering er ook voor zorgen dat lokaal natuurlijk of cultureel erfgoed verloren gaat. Denk bijvoorbeeld aan het verdwijnen van het Great Barrier Reef in Australië, of het niet meer schaatsen van de Elfstedentocht.

Er zijn nog geen onderzoeken die systematisch in kaart hebben gebracht welk van deze redenen mensen zelf aangeven als belangrijke bronnen van klimaatstress.

4. Is het een groeiend fenomeen?

Hoewel er in veel media gerept wordt over een ‘groeiend’ of ‘opkomend’ fenomeen, zijn er nog geen harde cijfers over of inderdaad steeds meer mensen last hebben van klimaatstress. Dit komt onder andere omdat er nog geen concrete definitie van klimaatstress is, en onderzoekers pas recentelijke zijn begonnen met het bestuderen van dit fenomeen. Uit een onderzoek bleek trouwens geen noemenswaardige toename in klimaatstress onder de deelnemers over een periode van twee jaar (2020 – 2022).

5. Is er iets mis met je als je last hebt van klimaatstress?

Onderzoekers zijn het er over eens dat klimaatstress geen psychologische aandoening is. De reacties die mensen hebben op klimaatverandering zijn proportioneel met betrekking tot de dreiging en gevolgen van klimaatverandering, en moet je dus niet als pathologisch zien.

Een onderzoeker stelt zelfs dat we een toename in klimaatstress moeten zien als een uitbraak van het gezonde verstand, en niet van mentale problematiek. Of een behandeling van klimaatstress nodig is, ligt dus vooral aan de persoon die hieronder lijdt. Wanneer je ernstige hinder ervaart in je dagelijks functioneren, bijvoorbeeld om dat je slecht slaapt of moeite hebt met ontspannen, dan is het wellicht een idee om in gesprek te gaan met een psycholoog. Meer informatie over psychologische behandeling, en tips om zelf met klimaatstress aan de gang te gaan, vind je op deze website.