Het boek van Ibn Taymiyya heeft nooit bestaan?!

Het boek van de middeleeuwse Moslimgeleerde Ibn Taymiyya heeft nooit bestaan! Dat ontdekte ik een paar weken geleden. Ibn Taymiyya heeft het werk inhoudelijk wel geschreven. Maar het was nooit zijn bedoeling dat dit gepubliceerd werd als boek dat wij vandaag de dag in vele boekhandels kunnen vinden. Wat was het dan?

18 maart 2019

Om te achterhalen wat de Majmū’ (het werk van Ibn Taymiyya) nu precies was voordat het naar de drukker ging, moest ik een poging wagen om de codex van dit werk – de Majmū‘ al-Fatāwā – te reconstrueren. En dat betekent kort gezegd dat ik de manuscripten moest zien te vinden. De eerste editie vertelde niets over deze manuscripten en waar ik ze kon vinden. Maar in een briefwisseling tussen verschillende personen waaronder de editor bleek dat de eerste editie van 1907 gebaseerd was op manuscripten uit de nationale bibliotheek al-Zahiriyya in Damascus.

De ingang van het oude al-zahiriya bibliotheek
Zaid9999 via Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0

Zoektocht

Nu sta ik niet van vreugde te springen om naar Syrië te gaan in tijden zoals deze. Het is daar vast niet veilig. En met de hele toestand in het land is het maar de vraag of het niet vernietigd is. Dus ging ik op zoek naar andere mogelijkheden. De manuscripten konden zich ook bevinden in een andere bibliotheek. Of zelfs wel in een ander land! Want door de eeuwen heen en met de handel tussen het Westen en de Arabische wereld zijn vele manuscripten opgekocht door onder andere universiteiten.

Zo vond ik een manuscript dat later onderdeel is geworden van het tweede volume van de Majmū‘ hier in eigen land: namelijk aan de universiteit van Leiden. De Leidse universiteit heeft een grote bijzondere collectie Arabische manuscripten. Uiteindelijk heb ik de manuscripten die zich in al-Zahiriyya bevonden ook gevonden. Want al-Zahiriyya blijkt al meer dan twintig jaar te zijn overgenomen door de nationale bibliotheek al-Asad in Damascus.

Een pagina uit het manuscript dat zich in Leiden (universiteitsbibliotheek) bevindt: pagina uit de Majmu al-Fatawa van Ibn Taymiyya gekopieerd (met de hand) door de kopiist Muhammad b. Abdel Wahhab. — Een pagina uit het manuscript dat zich in Leiden (universiteitsbibliotheek) bevindt: pagina uit de *Majmu al-Fatawa* van Ibn Taymiyya gekopieerd (met de hand) door de kopiist Muhammad b. Abdel Wahhab.
Hayat Ahlili voor NEMO Kennislink

Het was niet makkelijk om ze te vinden, want bij iedere poging tot contact met een bibliotheek of archief, kreeg ik aan de andere kant van de telefoon te horen dat er niet “zoiets als een Majmu‘ al-Fatawa” was, maar dat zij fatwas (juridische verdicten) hadden die in de Majmu‘ terecht gekomen zijn.

Dit bevestigde mijn idee dat dit boek er in de 14de eeuw toen Ibn Taymiyya leefde nooit heeft bestaan zoals die hier op de boekenplank staat. Hij was op negentienjarige leeftijd al een moefti – iemand die gevraagd wordt om een fatwa (juridisch advies) te geven in een specifieke zaak. Dit gebeurde vaak lokaal, en Ibn Taymiyya schreef zowel die vragen als zijn uitspraak op. Die fatwas zijn deels bewaard gebleven in Ibn Taymiyya’s handschrift of in het handschrift van zijn studenten waaronder Ibn al-Qayyim zoals ik wist te traceren in de gevonden manuscripten.

We hebben de manuscripten.. en nu dan?

Het eerste wat mij opviel waren de vele manuscripten die ik vond. Het waren allemaal losse onderdelen! En dat klopt weer met de briefwisseling tussen twee Moslimgeleerden uit de 19de eeuw: zij schrijven ook over die losse onderdelen. De fatwas van Ibn Taymiyya lagen werkelijk overal. Zo lag er een deel in Bagdad, weer een ander deel in Damascus en nog een deel in al-Najd (Saoedi-Arabië), en ga zo maar door. Een zekere persoon genaamd Tāhir al-Jazā’irī, had een belangrijke functie in de toenmalige Zahiriya bibliotheek en besloot om alle geschriften van Ibn Taymiyya bijeen te brengen in de laat 19de eeuw.

Je zou haast denken dat er dan eindelijk een samengebundeld werk zou komen om vervolgens te worden gedrukt. Maar dit was nog niet het geval. En deels begrijp ik hierdoor wel waarom er dan zoveel verschillende edities zijn: het laat de ruimte vrij voor de editor om zelf te bepalen hoe hij het werk in elkaar gaat zetten en welke fatwas hij selecteert.

Kort gezegd is de Majmū‘ dus geen enkelvoudig manuscript, maar een mengelmoes van manuscripten die vervolgens in boekvorm tot een geheel gedrukt werden. En afhankelijk van welke editor, sponsor en uitgeverij ontstaan er variaties. En deze variaties vertellen ons weer iets over de periode en belangrijke gebeurtenissen die plaats hebben gevonden.