Waarschijnlijk niet, blijkt uit een onderzoek onder fans dat is verschenen in het Maandblad Geestelijke volksgezondheid. Fans die contact zoeken met een ster zijn meestal niet gevaarlijk. Waarschijnlijk omdat het fan-zijn bepaalde beschermingsfactoren met zich mee brengt. Fans willen hun speciale ‘relatie’ met hun idool niet kwijt, evenmin als hun sociale contacten met andere fans. Dat weerhoudt hen er waarschijnlijk van hun favoriete artiest te stalken of geweld te gebruiken.

Een van de bekendste gewelddadige fans is Mark Chapman (rechts). Op 8 december 1980 schoot hij John Lennon dood.

Intieme vreemden

De media berichten met grote regelmaat over beroemdheden, zowel over hun werk als over hun privé-leven. Sterren kunnen door deze stroom van beelden zo ‘vertrouwd’ worden voor fans dat het lijkt alsof deze sterren deel uitmaken van hun eigen familie- of vriendenkring. Hierdoor worden sterren zogenaamde intimate strangers (intieme vreemden).

Bij de meeste fans blijft het hierbij. Maar anderen gaan hun idool echt aanbidden. Wat gebeurt er precies met deze fans? Adoratie begint meestal met sympathie voor een ster. De fan vindt zijn of haar idool gewoon erg sympathiek. Vervolgens wekt de ster empathie op: fans leven dan mee met de ster. Empathie kan op zijn beurt leiden tot identificatie met de ster. Fans voelen zélf de emoties die de ster ervaart. Ze zouden de ster willen zijn. Op dat moment ontstaat er een zogenaamde ‘relatie’ met een media-figuur: geen gewone relatie maar een ‘parasociale relatie’.

Een parasociale relatie hoeft op zich niet abnormaal te zijn. Maar zo’n ‘relatie’ kan wél het beginpunt zijn van een extremere vorm van fandom die gevaarlijk is. Het onderscheid dat fans zélf maken tussen een eenzijdige, kunstmatige relatie en een echte relatie vervaagt soms. Als een fan toenadering zoekt tot zijn idool en daar niet in slaagt kan hij dit zien als een afwijzing. Omdat de fan denkt dat er een relatie is, kan dit hem woedend maken, wat zou kunnen leiden tot stalking of geweld.

Sommige fans denken dat ze een échte relatie met hun idool hebben, een zogenaamde parasociale relatie.

Ano Life

Waarschuwingssignalen

Of een geobsedeerde fan ook echt gevaarlijk wordt, valt niet goed te voorspellen. Toch kan de bange ster wel letten op een aantal verdachte signalen. Wetenschappers hebben drie risicofactoren gevonden. Als een fan op één van de drie ‘scoort’ kan dit duiden op een zekere mate van pathologie (stoornis) en moet de ster dus oppassen.

1. Abnormale vormen van fandom. Als fans een ster aanbidden krijgen zij intensere gevoelens voor die persoon. Die willen ze delen met anderen, dus worden ze lid van een fanclub. Maar soms is dit niet genoeg en krijgen ze een obsessieve behoefte om in contact te komen met de ster zelf. Dit stadium wordt borderline pathological genoemd. In deze fase is er sprake van over-identificatie met de ster. De fan is geobsedeerd met de details van het leven van de ster. Empathie valt onder het ‘normale’ fandom, maar extreme identificatie met de ster is een pathologische vorm die stalking of geweld tot gevolg kan hebben.

2. Verwachtingen bij de fan. Bij normale fanmail willen fans iets (persoonlijks) vertellen of vragen zij om een handtekening of een gesigneerde foto. Dit zijn geen onredelijke verwachtingen. Dat is wel het geval bij pathologische fans. Dan gaat de fanmail over bijvoorbeeld seksueel contact, trouwen of het samen krijgen van kinderen. Soms wordt gedreigd met moord, met de exacte tijd en locatie waarop dit moet gaan gebeuren erbij. Of er worden vreemde voorwerpen bij de brief gevoegd, zoals tanden, een buisje bloed, of een scheermesje. Vaak wordt er helemaal niet meer over het werk van de ster gepraat.

3. Heftige emoties/extreme hechting. De mate van hechting aan de ster geeft aan of er een pathologische vorm van fandom is. Een grote mate van frustratie, blijdschap, woede of angst bij de fan wanneer er iets aan de hand is met de ster kan duiden op een pathologische hechting.

De meeste fans willen alleen een handtekening. Maar als een fan begint te praten over samen kinderen krijgen, kan de ster maar beter op zijn hoede zijn.

Interviews met fans

Om te onderzoeken hoe het fan-zijn zich ontwikkelt hebben we bij tien fans (zes vrouwen en vier mannen) een diepte-interview afgenomen. De geïnterviewden, allen tussen de 20 tot 35 jaar, waren fan van artiesten uit de commerciële muziekwereld. De bovenbeschreven risicofactoren stonden centraal en het doel van dit onderzoek was om erachter te komen of fans gevaarlijk zijn. De steekproef is klein. We moeten dus voorzichtig zijn met het trekken van conclusies over de gevaarlijkheid van fans in het algemeen.

De geïnterviewde fans bleken allen op een of meer van de drie risicofactoren te scoren. Dat blijkt uit de verhalen die ze vertelden over hoe zij zich tot ‘fan’ hadden ontwikkeld. Dat ging meestal als volgt. Een artiest trekt de aandacht door een liedje, of een bepaald optreden. De respondent begint vervolgens informatie te verzamelen over de ster waardoor er langzamerhand een (eenzijdige) ‘band’ gaat ontstaan. In de periode daarná raken de fans geobsedeerd door hun idool. Zij worden lid van een fanclub. Sommige respondenten leidden daarvóór een vrij geïsoleerd leven. Hun idool zorgt voor een nieuwe invulling van hun leven, maar ook voor meer sociale contacten. Meer dan de helft van de respondenten heeft dan ook vrienden binnen de fan-community.

In deze fase gaan fans zich steeds sterker identificeren met hun idool. Zij bootsen hun karaktereigenschappen, interesses of uiterlijke kenmerken na. Er zijn ‘pieken’ in het fandom, bijvoorbeeld als er net een nieuw album van de artiest uitkomt. Dit vergroot de intensiteit van het fandom, die dan pathologische trekken krijgt.

De helft van de geïnterviewden had ‘onredelijke verwachtingen’ van hun idool. Zij reisden hun idool achterna, soms tot in Azië of de Verenigde Staten toe, met als doel het forceren van een ontmoeting. Een respondent reisde in één jaar meerdere keren naar de Verenigde Staten om concerten bij te wonen. De muziek zelf was een bijzaak. Het ging haar om het ontmoeten van haar idool. Eén fan heeft zijn idool rond de 50 keer ontmoet. Deze zangeres herkende hem op den duur en nodigde hem uit voor een feestje. Deze fan betitelde dit feestje als het hoogtepunt van zijn hele leven.

Extreme hechting aan het idool is eveneens aangetroffen. Sommige respondenten beschreven hun ster als een ‘zus’, een ‘goede vriend’ of als een ‘inspiratiebron’. “Je kent haar al zolang, ze hoort er gewoon bij”, aldus een respondent. Een respondent kocht op de verjaardag van haar idool een taartje voor haar. Toch gaven alle respondenten aan wel het verschil te zien tussen hun idolen en hun familie en naaste vrienden.

Hoewel de geïnterviewden allemaal zekere pathologische trekjes hebben, heeft niemand van hen zich ooit, naar eigen zeggen, schuldig gemaakt aan stalking of geweld. Het is gebleven bij – soms veelvuldig – contact zoeken, meestal in de vorm van brieven of het in het openbaar benaderen van de ster. Het is dus niet zeker hoe gevaarlijk en gestoord fans nu écht zijn, zelfs als ze dat op grond van de drie risicofactoren, zouden kunnen zijn.

Fans willen de relatie met hun idool, maar ook met andere fans, niet kwijt.

Matt Carman

Fanclub geen broedplaats voor stalkers

Het lijkt erop dat fanclubs geen broedplaatsen voor gevaarlijke stalkers zijn. Het zijn eerder plaatsen waar voor een bepaalde ‘opvang’ wordt gezorgd. Het lidmaatschap van een fanclub zorgt er mogelijk juist voor dat fans niet ontsporen. Veel geïnterviewde fans hebben problemen gehad in hun leven. Zij zijn bijvoorbeeld gepest als kind, misbruikt, of worden niet geaccepteerd vanwege hun homoseksualiteit. Zij hebben een sterke behoefte aan een ‘relatie’ en die mogelijkheid wordt hun door hun ‘fanzijn’ geboden. De relatie met een idool is veilig, want eenzijdig. De fan zélf construeert de relatie. ‘Teleurstellingen’ in deze ‘relatie’ worden aan externe omstandigheden toegeschreven om het positieve gevoel te behouden. De controle die fans houden over hun ‘relatie’ kan daarom een van de redenen zijn waarom zij de grens naar geweld en stalking niet overgaan. Ze willen deze relatie, en ook die met de andere fans, niet kwijt.

Wij vermoeden dat de echte stalkers of geweldplegers geen lid van een fanclub zijn. Aanslagen op sterren worden vaak gepleegd door personen die daarvóór niet direct contact zochten met de ster. En misschien ook wel door extreme fans die de meer ‘sociale’ vormen van fandom achter zich hebben gelaten. Fandom lijkt dus haar eigen beschermingsfactoren met zich mee te brengen die fans ervan weerhouden tot stalking of geweld over te gaan. Fans scoren op de risicofactoren misschien wel als gevaarlijk, maar de kans dat ze ook echt gevaarlijk worden is klein. Maar helemaal uitsluiten dat fans ontsporen, kunnen we niet.

Verder lezen

• Dietz, P. e.a. (1991) Threatening and otherwise inappropriate letters to Hollywood celebrities. Journal of Forensic Sciences, 36, 185-209.
• Faasen, M. & Malsch, M. (2009) Fans, stalking en geweld. De risico’s van ontsporing van adoratie. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 8, 671-681.
• Malsch, M. e.a. (2002) Stalking van bekende personen. Den Haag: BJu.
• McCutcheon e.a. (2002) Conceptualization and measurement of celebrity worship. British Journal of Psychology, 93, 67-87.
• Seeing by starlight: celebrity obsession (artikel van Psychology Today)
• Shyness, loneliness, and attitude toward celebrities (wetenschappelijk artikel van Diane Ashe, Eng.)
• Praying at the altar of the stars (wetenschappelijk artikel van David Giles en John Maltby, Eng.)

• Steeds meer stalkers veroordeeld (Kennislinkartikel van Marijke Malsch)
• De eeuwige beller (NRC)
• Taart gooien leidt niet vanzelf tot aanslag (de Volkskrant)
• Celebrity Worship Syndrome (Wikipedia, Eng.)