Hij nam geen blad voor de mond, weigerde beveiliging en fietste door Amsterdam. Dat werd zijn dood. Een jaar geleden werd Theo van Gogh, cineast en columnist, midden op straat doodgestoken, uit wraak voor zijn negatieve uitlatingen over de islam.

Het aantal bedreigingen gericht tegen personen is de laatste jaren flink gestegen. Dat blijkt uit een ‘verkennend onderzoek’ van criminoloog Frank Bovenkerk in opdracht van de Commissie Politie en Wetenschap (van het ministerie van Binnenlandse Zaken). Die toename houdt volgens hem verband met de verharding van de maatschappij na de moord op Pim Fortuyn. Maar de bedreigingen zijn niet alleen gericht tegen politici die kritiek hebben op de islam, ook andere beroepsgroepen hebben er last van, zoals gemeenteambtenaren, journalisten, advocaten en notarissen. Zij worden om uitlopende redenen bedreigd door verongelijkte mensen die met geweld hun zin willen doordrukken.

Ruchtbaartheid

“Dat mensen in Nederland bedreigd worden, is niks nieuws, dat heeft altijd bestaan en werd door bestuurders gezien als ‘iets dat erbij hoorde’”, schrijft Bovenkerk in zijn rapport dat hij maakte in samenwerking met het Willem Pompe Instituut voor Strafrechtwetenschappen van de Universiteit Utrecht. “Vroeger werd er meestal geen ruchtbaarheid aan gegeven. Slachtoffers schaamden zich ervoor, het zou hun positie kwetsbaar maken of ze hielden het stil om anderen niet op een idee te brengen”, aldus Bovenkerk.

Na de moord op Pim Fortuyn in 2002 komen bedreigingen steeds vaker in de openbaarheid. Zo werd bekend dat oud-politici Ad Melkert en Paul Rosenmöller een kogelbrief ontvingen, evenals voetbaltrainer Frank Rijkaard en parlementair verslaggever Ferry Mingelen. Toch lijkt de angst voor bedreigingen pas goed toe te slaan na de moord op Theo van Gogh. Voor een aantal mensen is het zelfs reden om zich helemaal terug te trekken uit het publieke debat. Columnist Paul Cliteur is de eerste, maar hij wordt al snel gevolgd door anderen zoals de schrijfster Hasna El Maroudi. Zij stopte met haar column in de NRC nadat ze werd bedreigd vanwege een stuk over de vete tussen Berbers en Arabieren in Marokko. Voor anderen zijn bedreigingen een reden om zelfcensuur toe te passen en bepaalde gevoelige onderwerpen te vermijden.

Zelfcensuur

Cabaratier en columnist Youp van ’t Hek heeft zelf gezegd dat hij sinds enige tijd regelmatig het mes van de zelfcensuur hanteert. En regisseur Albert ter Heerdt van de succesvolle filmkomedie Shouf Shouf Habibi! ziet voorlopig af van een vervolg op de film, omdat hem dat ontraden is uit islamitische hoek. Ook politici geven toe dat na bedreigingen bepaalde onderwerpen worden vermeden. Volgens Ayaan Hirsi Ali gaat ook de Nederlandse pers gebukt onder zelfcensuur. “Problemen worden verdrongen omdat de samenleving de discussie over de islam moe is. We willen het gevaar liever niet in al zijn naaktheid zien. Niet elke dag. Niet elke week. We willen het liever relativeren en liefst wegrelativeren. We gaan dan praten over fundamentalisme van andere godsdiensten, over ander landen, over andere gevaren.”

Grootste voorbeeld van zelfcensuur is misschien wel dat de film Submission nergens meer wordt vertoond. De film was de directe aanleiding voor de dood van Theo van Gogh en producent Gijs van de Westelaken is bang dat er meer doden vallen als de film opnieuw ergens te zien is.

Nederlands fenomeen

Uit het onderzoek van Bovenkerk blijkt dat de grote toename van bedreigingen vooral een Nederlands fenomeen is. In andere landen van Europa is daar nauwelijks sprake van, hoewel daar ook bedreigingen voorkomen uit islamitische hoek. Waarom dat verschil bestaat, is niet duidelijk. Bovenkerk weet wel dat de toegenomen bedreigingen in Nederland te wijten zijn aan de nieuwe hufterigheid en het algemene verval van normen en waarden. Dat steeds vaker mensen zwichten voor bedreigingen noemt Bovenkerk verontrustend en een gevaar voor het politieke en maatschappelijk functioneren.

Hoogleraar politiestudies in Enschede, Kees van de Vijver, denkt dat die golf van bedreigingen op den duur vanzelf weer zal afvlakken. “De toename wordt voor een deel veroorzaakt door de publiciteit erover, waardoor mensen op ideeën worden gebracht”, zegt hij. “Zulke ontwikkelingen duren niet lang, mensen zullen hun verstand weer hervinden. De hoge pieken zullen verdwijnen, het verschijnsel zelf uiteraard niet. Bedreiging is van alle tijden.”