Dit ingekorte artikel maakt deel uit van het lustrumblog dat de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit ter ere van haar vijftigjarig bestaan heeft opgezet. Wekelijks bloggen wetenschappers over een actueel onderwerp dat te maken heeft met het lustrumthema ‘Maatschappij in de maak’.
Metaforische framing
De speech van Timmermans is een goed voorbeeld van metaforische framing. Kenmerkend hieraan is dat twee elementen aan elkaar verbonden worden die op het eerste gezicht weinig met elkaar te maken hebben (zoals Game of Thrones en de EU). Uiteindelijk ziet en herkent de lezer de overeenkomsten tussen de elementen. Een centraal thema in Game of Thrones wordt bijvoorbeeld weergegeven met de uitspraak Winter is coming (ofwel, ‘de winter komt eraan’): je kunt de zware tijd die gaat komen accepteren, of je kunt er tegen vechten.
Volgens Timmermans staat de EU voor soortgelijke keuzes gezien de matige economische vooruitzichten. Maar Timmermans ziet ook andere overeenkomsten tussen Game of Thrones en de huidige politieke situatie. Een ander centraal thema in de boeken is de kracht van samenwerking (‘The lone wolf dies, but the pack survives,’ ofwel ‘een eenzame wolf sterft, maar een roedel overleeft wel’). Gezien de focus op de participatie-samenleving in de recente Troonrede, staat samenwerking binnen gemeenschappen ook hoog op de politieke agenda van ons kabinet.
Kortom, een metaforisch frame kan helpen om een complex en abstract onderwerp als de EU te verduidelijken. Recente studies laten zien dat het bovenstaande voorbeeld niet op zichzelf staat.
Van golf naar tsunami
Metaforen worden vaak gebruikt om te spreken over – met name – abstracte politieke onderwerpen. De meeste metaforen zullen echter minder opvallen. Metaforen die vaak worden gebruikt, worden conventioneel. Zo is de term ‘onderwaterhypotheek’ inmiddels dusdanig vaak gebruikt, dat deze is opgenomen als een vaste uitdrukking in het woordenboek.
Dit kan ook veranderen door de tijd: een vernieuwende metafoor kan conventioneel worden, en een conventionele metafoor kan worden vernieuwd. Een illustratie van dit mechanisme ziet u in Geert Wilders’ beruchte metafoor van een tsunami aan islamisering uit 2006, die destijds veel aandacht trok. Maar een vergelijking tussen immigratie en golven was in 2006 niet nieuw. In menig geschiedkundig of sociologisch werk vindt u overzichten van immigratiegolven naar een bepaald land in een bepaalde periode.
Het tv-programma Altijd Wat toont op basis van cijfers van het Centraal Bureau voor de statistiek aan er absoluut geen tsunami aan islamisering in Nederland is. De feiten spreken Wilders’ metafoor tegen, maar toch blijft zijn uitspraak hangen. Filosoof Bas Haring gaat hier nader op in.
Wat in 2006 wel nieuw was, was dat Wilders de golfbeweging overdreef naar de meest extreme golf denkbaar – een tsunami. Hiermee bracht hij een extreme, politiek geladen versie van de oude, conventionele metafoor van immigratiegolf, opnieuw onder de aandacht. Inmiddels valt een uitspraak met een ‘tsunami aan…’ minder op, omdat de uitdrukking wijd overgenomen is. Zo leverde een korte Google-zoektocht nieuwsberichten op die refereren aan een tsunami aan boetes, een tsunami aan lastenverhogingen, maar ook opmerkelijkere voorbeelden als een tsunami aan dode dolfijnen.
Niet neutraal
Metaforische frames zijn dus niet neutraal; ze weerspiegelen bepaalde politieke normen en waarden. In het voorbeeld van Wilders’ tsunami is dat overduidelijk. In andere gevallen werkt dit subtieler. Zo beschrijven de Amerikaanse onderzoekers Paul Thibodeau en Lera Boroditsky twee misdaadmetaforen: misdaad als een gevaarlijk beest en misdaad als een virus.
Hoewel de twee metaforen op het eerste gezicht wellicht vergelijkbaar lijken, impliceren ze twee tegengestelde politieke denkbeelden.
Uit bekende films als Godzilla blijkt bijvoorbeeld dat stevig en agressief optreden een goede manier is om je tegen een gevaarlijk beest te beschermen. De beestmetafoor impliceert dus rechts-georiënteerd beleid als meer blauw op straat of strenger straffen. Een virus kun je beter aanpakken door te proberen om de betreffende patiënt te genezen. De virusmetafoor impliceert dus meer links-georiënteerd beleid als onderwijshervormingen.
Onderzoek naar stijlmiddelen
Zo zien we dat stijlmiddelen in het publieke debat soms opvallen, aandacht trekken en tot debat leiden (bv. Timmermans’ vergelijking tussen de EU en Game of Thrones, Wilders’ tsunami). In andere gevallen, blijven stijlmiddelen meer op de achtergrond en gebruiken we ze zonder er verder bewust over na te denken (bv. onderwaterhypotheek, criminaliteitsmetaforen).
Maar dergelijke stijlmiddelen kunnen onze visie op maatschappelijke onderwerpen kleuren. Het is dan ook van belang ons meer bewust te zijn van de rol van taal in het publieke debat.
Christian Burgers promoveerde in 2010 aan de Radboud Universiteit Nijmegen op een proefschrift over het gebruik en de effecten van verbale ironie. Tegenwoordig is hij Universitair Docent aan de afdeling communicatiewetenschap van de Vrije Universiteit, waar hij vanaf februari 2014 met een VENI-beurs onderzoek zal doen naar de kracht van stijlmiddelen in het publieke debat. Hoe worden deze stijlmiddelen gebruikt en hoe kleuren ze onze visie op maatschappelijke onderwerpen? Zo wordt aan de VU in kaart gebracht wat de rol is van taal bij het vormgeven van belangrijke maatschappelijke issues.