SBS6 zond de eerste serie van Groeten uit de Rimboe in het najaar van 2005 uit. Het concept van het programma is eenvoudig: twee Nederlandse en een Belgisch gezin logeren drie weken bij zogezegd ‘een van de laatst overgebleven authentieke stammen op de wereld’. De gezinnen hebben vooraf geen idee waar hun avontuur hen heen zal leiden. Zo belandde de Haagse familie Massing bij de Himba’s in het noorden van Namibië. Zij verruilden hun luxe westerse leven voor een verblijf in zogenaamde ‘primitieve’ omstandigheden. Terwijl zij zich probeerden aan te passen, werden zij met de camera gevolgd.

Tegenstellingen in beeld

De cultuurschok wordt in het programma zo groot mogelijk gemaakt. Tegenstellingen worden daarbij uitvergroot, wat leidt tot sensatie en vermaak. Zo zie je bijvoorbeeld hoe de Nederlanders helpen bij het slachten van een koe, water halen en een hut bouwen met koeienstront en hoe de Himba’s leren fietsen en schaatsen, een BH passen en parfum proberen.

De programmamakers hebben ervoor gekozen om geen tolk in te zetten. Dit creëert misverstanden, wat de situaties grappig zou maken. Een werkelijke dialoog tussen de familie en de Himba’s wordt zo echter belemmerd. Het programma laat vooral een opsomming van activiteiten zien, voortdurend gefilmd vanuit het perspectief van de westerse families. Zo krijgt de kijker nauwelijks de kans om de wereld te bekijken vanuit het perspectief van de andere cultuur. Ook op de historische en culturele achtergrond van het leven van de Himba’s wordt weinig ingegaan.

Uitbuiting of vrije wil?

Naar aanleiding van het programma ontstond er binnen en buiten de antropologie een ethische discussie. Eén groep stelde dat de Himba’s misbruikt zouden zijn voor commerciële doeleinden. Zij zouden een trauma hebben opgelopen door hun bezoek aan Nederland en het programma zou een schending van de mensenrechten zijn. De andere groep stelde daarentegen dat de stammen er zelf voor zouden hebben gekozen om mee te doen en dat ze het juist leuk vonden.

Beide groepen hebben het echter óver de Himba’s, maar hoe kun je over mensen praten zonder ze eerst zelf te hebben gesproken? Dit was voor mij de reden om naar Namibië te vertrekken en de Himba’s naar hun ervaringen te vragen. Heel wat interviews later zijn er verschillende zaken die in het oog springen.

Het programma door de ogen van de Himba´s

Allereerst vonden de Himba’s het geweldig om het programma te zien. Ze hadden geen idee waar ze aan hadden meegewerkt en hadden nooit meer iets uit Nederland gehoord. Ze moesten vreselijk lachen om zichzelf en elkaar voor het eerst op televisie te zien.

Voor de Himba’s was geld de belangrijkste reden om aan het programma mee te doen. De opbrengst konden ze investeren in hun gemeenschap. Zo hebben ze wat vee kunnen kopen, een kist om geweren in te bewaren en ze kunnen nu iemand betalen die voor hen op het maïsveld werkt. Ook vonden ze het leuk om Europa te zien. Er komen voortdurend westerlingen voorbij en nu konden de Himba’s ook eindelijk hun wereld eens zien.

De Himba’s hebben het hele gebeuren leerzaam gevonden. Zo zullen ze in de toekomst vooraf betere afspraken maken over wat precies de bedoeling is en wat ze eraan gaan verdienen. Ze zijn namelijk ontevreden over het geldbedrag dat ze hebben ontvangen. Allereerst hebben ze eindeloos moeten onderhandelen om het bedrag wat omhoog te krijgen. Voor de periode in Namibië waren uiteindelijk duidelijke afspraken gemaakt en was er ook een contract opgesteld. Voor hun bezoek aan Holland wisten ze echter totdat ze hier aankwamen niet wat ze eraan zouden verdienen. Ondanks dat ze hierover meerdere keren wilden overleggen, werd er geen tijd vrij gemaakt voor onderhandelingen. Ook zijn ze teleurgesteld over beloftes die niet zijn waargemaakt. Zo hebben ze de kadootjes en foto’s die waren beloofd nooit ontvangen. Sterker nog, ze hebben nooit meer iets uit Holland vernomen. Ze wisten dan ook niet dat er een DVD van het programma was uitgebracht.

Omdat de vertaler alleen aanwezig was om uit te leggen wat de bedoeling was en daarna weer vertrok, konden de Himba’s buiten de opnames vrijwel niet met de Hollandse familie communiceren. Dit vonden de Himba’s erg jammer. Ook tijdens het bezoek aan Nederland ontbrak er tijd voor uitleg. Daardoor hebben de Himba’s achteraf nog veel vragen over de Nederlandse cultuur. Verder hadden ze last van heimwee, of zoals een van de Himba’s het treffend verwoordde: “Mijn geluk kwam terug toen ik weer in Namibië was.”

Enthousiasme én teleurstelling

Afgaande op de ervaringen van de geïnterviewde Himba’s, blijkt dat het te gemakkelijk is om over het programma te spreken in termen van uitbuiting óf vrije wil. De werkelijkheid ligt namelijk genuanceerder. De Himba’s hebben uit vrije wil aan het programma meegedaan. Ze hebben ook plezier gehad, veel geleerd en geld verdiend aan het tonen van hun cultuur. Tegelijkertijd zijn deze opbrengsten niet in balans met wat Eyeworks aan het programma heeft verdiend. Onduidelijke afspraken en het gebrek aan overleg over de activiteiten maakten dat de Himba’s nauwelijks inspraak hadden tijdens het productieproces. Daarnaast hebben ze niets van het programma teruggezien. Hierdoor hebben ze weinig invloed kunnen uitoefenen op de manier waarop ze naar de buitenwereld toe zijn gepresenteerd.

De illusie van authenticiteit

Door het productieproces na te lopen en de Himba’s naar hun ervaringen te vragen, verdwijnt de ‘mystiek’ van het programma. De vermeende authenticiteit, dat wil zeggen de veronderstelling dat het echte leven van de Himba’s wordt getoond, blijkt een illusie te zijn. Het programma wordt als reality soap gepresenteerd, maar uit het onderzoek blijkt dat alles vooraf in een script is gegoten. De vraag is dan ook hoe ‘echt’ deze reality is. Wordt er niet eerder een soort sprookje verteld, dat overeenkomt met het dominante westerse beeld van de bewoners van Afrika?

Het zogenaamde authentieke dorp bijvoorbeeld, inclusief alle bewoners, is geconstrueerd. Toen de filmploeg arriveerde was er namelijk bijna niemand aanwezig vanwege het droogteseizoen. Daarom zijn er allerlei mensen uit de omringende dorpjes opgetrommeld en bij elkaar gezet om zo een ‘authentieke’ situatie na te bootsen.

Ook wordt één van de Himba hoofdpersonen, Aitiraije, in het programma steevast ‘chief’ genoemd, terwijl de werkelijke chief van het gebied iemand anders is. Bovendien heeft Aitiraije voor het Zuid-Afrikaanse leger (de South African Defence Force) gewerkt, waardoor hij veel van Namibië en omstreken heeft gezien. Hij heeft meerdere keren in zijn leven gevlogen en is dikwijls in de Namibische hoofdstad Windhoek geweest. Hij is dus verre van onwetend, zoals hij in het programma wordt geportretteerd.

Tijdens de opnames werd de Himba’s verteld om zich zo grappig mogelijk te gedragen, waardoor niet al het gedrag is wat het lijkt te zijn. Zo is er een scène in Nederland, waar Aitiraije vraagt waar het vee van de Nederlandse familie is. “Wellicht daar boven in je huis?” Toen ik hem sprak vertelde hij dat hij op dat moment gewoon grappig deed en dondersgoed wist dat het vee zich daar niet zou bevinden. Dus zei hij tegen mij: “Wie is hier nou gek? Ik? Of degene die dit gelooft?”

Traditie en moderniteit gaan hand in hand

Het programma zet traditie/primitief en moderniteit/beschaving lijnrecht tegenover elkaar. Uit het onderzoek blijkt echter dat traditie en moderniteit elkaar niet uitsluiten maar juist samengaan. Tijdens de opnames van Groeten uit de Rimboe werden alle signalen van moderniteit eruit gefilterd. Alcohol, sigaretten, T-shirts, Coca-Cola, auto’s, geweren, mobieltjes en horloges: ze mochten niet in beeld komen. Ook moesten de Himba’s, ondanks dat sommigen wat woorden Engels spreken, alleen hun eigen taal, het OtjiHerero, gebruiken.

Al sinds het begin van de 20e eeuw onderhouden de Himba’s contacten met westerlingen. Ze zijn op de hoogte van de politiek, ze hebben uitgebreide handelsnetwerken en sommigen hebben bankrekeningen. Ze leven dus verre van geïsoleerd. Daarbij draait hun leven niet alleen om vee. Hun realiteit bevat ook AIDS, alcoholisme, armoede, droogte en politieke conflicten. In het programma komt daar echter niets van terug.

We kijken naar onszelf

Via dit programma zitten we dus meer naar onszelf te kijken dan naar de werkelijke leefwereld van de Himba’s. Het is ons beeld van ‘de primitieveling in Afrika’ dat naar Namibië wordt geëxporteerd, in scène wordt gezet en vervolgens terug in Nederland wordt gepresenteerd als: zo leven de Himba’s in Namibië. Dat dit beeld echter een zeer beperkte en gekleurde weergave van hun leven is, mag duidelijk zijn.

Door dit beeld van de vreemde ‘Ander’ met onszelf te vergelijken, kunnen we nadenken over wie wij eigenlijk zijn en waarom we doen zoals we doen. We gebruiken die ‘Ander’ dus om onze eigen identiteit te kunnen definiëren. Andersom is dit ook het geval: de Himba’s lachen op hun beurt om die rare westerlingen, die niet eens weten hoe je een koe moet melken of vuur moet maken.

De Himba’s weten exact welk beeld er door toeristen en de media van hun wordt verwacht. Namelijk dat van de ‘primitieveling’; iets wat ze dan ook vol overgave kunnen acteren. Dat de Himba’s zich bewust zijn van het feit dat zij via hun cultuur inkomsten kunnen genereren, laat zien dat ze marktgericht zijn. Zo zijn ze via de media dus onderdeel van het wereldsysteem en leven ze niet afgezonderd van de rest van de wereld.

De verantwoordelijkheid van de kijker

Uiteindelijk komt de kijker bedrogen uit. Hij is dan ook degene die zichzelf de vraag moet stellen: “Waar zit ik eigenlijk naar te kijken?” De Himba’s weten dat ze een beperkte versie van zichzelf opvoeren, aangezien zij de bredere ‘horizon’ van hun bestaan kennen. Zij weten dat hun identiteit complexer is dan ze tijdens een tv-opname laten zien. Het probleem is echter dat wanneer het programma in Nederland wordt uitgezonden, deze bredere ‘horizon’ ontbreekt. Zo komt de kijker uiteindelijk niet verder dan een beperkte en gemanipuleerde weergave van het leven van de Himba’s: een weergave die het dominante beeld van de ‘primitieve Afrikaan’ bevestigt.

Het medialandschap maakt een groot deel uit van ons bestaan en televisie bezit veel macht als het gaat om beeldvorming. Het is daarom belangrijk om de ogen open te houden voor de verrassende en verborgen kanten van de realiteit. De realiteit blijkt in dit geval namelijk veel complexer en genuanceerder te zijn, dan in eerste instantie wordt getoond.

Meer over dit onderwerp:

Corbey, Raymond (1989) Wildheid en Beschaving: De Europese Verbeelding van Afrika. Crandall, D.P. (2000) The Place of Stunted Ironwood Trees. A Year in the Lives of the Cattle-Herding Himba of Namibia. Pieterse, Jan Nederveen (1991) Wit over zwart. Beelden van Afrika en zwarten in de westerse populaire cultuur. Pieterse, Jan Nederveen (1994) Racisme en beeldvorming: Afrika door westerse ogen. Wärnlöf, C. (2000) The ‘discovery’ of the Himba: The Politics of Ethnographic Film Making. Africa, 70 (2). Visual Anthropology (themanummer over visuele representaties van pastoralisten in Afrika): vol 15, nr 3-4 (2002).

Marijn Kraak heeft culturele antropologie gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam en schreef onder begeleiding van Dr. Mattijs van de Port een masterthesis over beeldvorming en de representatie van de Himba cultuur, gebaseerd op het hiervoor genoemde veldwerkonderzoek.