Vraag een willekeurige voorbijganger komende vrijdag eens of hij zich realisteert dat het vrijdag de dertiende is. Grote kans dat hij zich daarna een stuk minder prettig zal voelen. En maakt hij in die stemming een boog om de ladder van een glazenwasser heen, dan zal hij zichzelf misschien wijsmaken dat hij alleen maar zo voorzichtig is om geen emmer water over zich heen te krijgen; maar intussen. Bij de burgerlijke stand wordt op vrijdag de dertiende hooguit de helft van het normale aantal huwelijken gesloten…
Wie nú bij vrijdag de dertiende stilstaat, denkt ongetwijfeld aan de gelijknamige horrorfilm, waarin Jason Voorhees, een psychopaat die zich verschuilt achter een ijshockeymasker, alleen al bij het horen van de ongeluksdag zinloos gewelddadig wordt. Er bestaan echter al ruim vóór die film verhalen over onheil dat iemand op die beruchte dag overkwam. Het bijgeloof is zelfs zo sterk dat het de economie miljoenen kost aan gewijzigde reisplannen, uitgestelde aankopen en zelfs thuisblijven van school of werk.
Natuurlijk: omdat vrijdag de dertiende zo’n slechte naam heeft, herinneren we ons achteraf wat er op die dag is misgegaan. De ongelukken op andere dagen blijven ons minder goed bij. Maar dat verklaart nog niet waarom de combinatie van vrijdag en 13 vanouds zo’n slechte reputatie heeft!
Op zichzelf hoeft er op de zesde dag van de week – nota bene het begin van het weekeinde – niets kwalijks te gebeuren. Columbus, een zeer bijgelovig man, hield in zijn geschriften zelfs nauwkeurig aantekening van alle goede dingen die hem op vrijdag overkwamen. Op die dag vertrok hij uit Spanje voor zijn eerste Amerikaanse ontdekkingsreis, zag hij een vlucht vogels die op de nabijheid van land leek te duiden, zette hij voet op San Salvador, vertrok hij weer naar zijn vaderland en werd hij in Barcelona triomfantelijk gehuldigd.
Hetzelfde geldt voor Napoleon. Op een vrijdag begon hij zijn militaire loopbaan aan de akademie van Brienne, werd hij gekozen tot Eerste Consul van de Republiek en kroonde hij zichzelf tot keizer. Maar uiteindelijk was het óók vrijdag toen hij, vanaf het schip dat hem als banneling naar Sint Helena voerde, voor het laatst de Franse kust zag.
Wanneer is het vrijdag de dertiende:
Als de reeks schrikkeljaren niet wordt onderbroken door een eeuwjaar dat geen schrikkeljaar is (en dat is het geval wanneer het niet deelbaar is door 400, bijvoorbeeld 1900 en 2100) dan ontstaat een periodiciteit van 28 jaar (de zogenoemde zonnecyclus), waarna de kalenderdata weer op precies dezelfde dagen van de week vallen. Immers: een periode van 28 jaar telt 7 schrikkeljaren en 21 gewone jaren. Het totale aantal dagen in 28 jaar is dus 10.227 (7 × 366 plus 21 × 365) en dat getal is deelbaar door 7. Zo ontstaat een verloop van maanden waarin de dertiende op een vrijdag valt als in de tabel hieronder. Bepalend is de dag waarop 1 januari van het desbetreffende jaar valt. Alleen bij schrikkeljaren is het iets anders omdat dan 29 februari als extra dag is ingelast. De dagen waarop 1 januari valt lopen gewoon door, maar verspringen één dag na een schrikkeljaar.
Triskaidekafobie
De angst voor het getal 13 – triskaidekafobie genoemd, naar het Griekse telwoord voor 13: tris-kai-deka – duikt in de geschiedenis herhaalde malen op. De Franse componist Jules Massenet schreef uit voorzorg zijn naam nooit voluit omdat deze dertien letters telde. De dertiende pagina van zijn manuschripten nummerde hij steevast ‘12bis’. Het mocht niet baten: hij overleed op 13 augustus 1912 – een jaartal dat trouwens ook het getal 13 oplevert als de cijfers bij elkaar worden opgeteld.
In zijn dagboek vermeldt de schrijver Victor Hugo dat hij op 13 februari 1871 met een rijtuig – waarin dertien pasagiers – een reis maakte naar Bordeaux, waar hij logeerde in een huis dat het nummer 13 droeg. op 13 maart zat hij bij het teruglezen van zijn notities over dat steeds terugkerende getal 13 te piekeren, toen hij vernam dat zijn zoon plotseling was overleden. Sindsdien wantrouwde Hugo het getal hartgrondig. Eens gaf hij een diner voor veertien mensen. Toen een van hen op het laatste moment verhinderd bleek, vroeg hij zijn koetsier mee aan te zitten.
De vrees voor ‘dertien gasten aan tafel’ leefde in Parijs daarna zo sterk, dat slimmeriken een uitzendbureau oprichtten dat ‘De Veertiende’ heette, en dat op verzoek een aanvullende man leverde. Een soortgelijk beroep oefende Andrew Malketh in Londen uit. Bij zijn dood liet hij 30.000 Britse ponden na, verdiend als veertiende man aan tafel. Bovendien had hij al die tijd gratis kunnen eten.
Toen uitgerekend de Apollo 13 op een haar na verongelukte tijdens een maanreis doordat een ontploffing plaatsvond in het dienstcompartiment, vroegen sommige mensen zich bijgelovig af: “Zou dan toch?” Apollo 13 was de dertiende missie die gelanceerd werd vanaf platform 39 (= 3×13) en kreeg op 13 april 1970 om 13.13 uur technische problemen.
Religie
De gecombineerde argwaan jegens de vrijdag én tegenover het getal 13 heeft mogelijk een religieuze achtergrond. Bij het laatste avondmaal zaten er immers dertien man aan tafel: Jezus en zijn twaalf discipelen. Jezus zelf stierf op vrijdag en Judas verhing zich op diezelfde dag. Toch kan het met uitdrukkingen als ‘de dertiende man brengt de dood an’ en ‘dertien aan tafel, morgen één dood’ best omgekeerd gegaan zijn: eerst bestond het bijgeloof dat 13 onheil bracht, en pas toen herinnerde men zich dat het gezelschap van Jezus óók dertien man telde. Zelfs van Adam wordt achteraf beweerd dat hij op vrijdag door Eva verleid werd met een appel.
Eén ding is zeker: lang niet overal ter wereld worden ‘vrijdag’ en ‘dertien’ als onheilbrengers gevreesd. integendeel, de oude Indiaanse beschavingen van Midden-Amerika vereerden dertien slangengoden en in India symboliseert een tempel met dertien Boeddha’s een universum van wijsheid en mystiek. In dit laatste land wordt vrijdag de dertiende zelfs als de allerbeste dag voor een bruiloft beschouwd en bij voorkeur schuift men dan met zijn dertienen aan tafel.
In Italië wordt vrijdag de 17e veel meer als een ongeluksdag beschouwd dan vrijdag de 13e. Dit heeft te maken met de schrijfwijze van 17 met Romeinse cijfers. 17 is namelijk XVII in Romeinse cijfers. Dit is een anagram van ‘VIXI’, wat Latijn is voor “ik heb geleefd”. In het huidige Italiaans is dat “vissi”, in de passato remote, om aan te geven dat het leven helemaal is afgesloten. Daarom wordt het getal 17 in Italië geassocieerd met de dood. Zoals in veel landen het getal 13 gemeden wordt (ondere andere in hotels) zo gebeurt dat in Italië dus met het getal 17. Zo heet de Renault 17 in Italië de Renault 177 en hebben de vliegtuigen van de Italiaanse luchtvaartmaatschappij Alitalia geen stoel 17. Napoleon, die door zijn geboorte op Corsica door Italië is beïnvloed, weigerde zelfs op vrijdag 17 brumaire (= 3 november volgens onze kalender) ten strijde te trekken.
Dat wij in het Westen het getal 13 met ongeluk vereenzelvigen kan ook nog komen door een kaart uit het middeleeuws Tarot-spel (dat voor waarzeggerij werd gebruikt en waaruit ons tegenwoordige kaartspel is ontstaan): daarin droeg een afbeelding van een skelet met een zeis het nummer 13. “De dood,” interpreteerde men later. Ten onrechte, want die afbeelding was toentertijd het zinnebeeld van sociale veranderingen.
En de oude Scandinaviërs schreven heel wat onheil toe aan de dertien heksen die elke vrijdagnacht in gezelschap van zwarte katten de heksensabbat vierden, onder leiding van de godin Freya nog wel, de vrouw van oppergod Odin. Freya gaf haar naam aan de vrijdag (Friadagr).
Vele mensen hebben het ongeluk bewust getart. De Parijse ‘Club van Dertien’, bestaande uit evenveel leden uit de kringen van zakenlieden en hoge militairen, werd in de Tweede Wereldoorlog opgreicht om elke 13e van de maand om één uur – dertien uur dus – gezamenlijk te lunchen aan een doodkistvormige tafel. dat dededen ze inderdaad één keer: in een restaurant met het huisnummer 13 in het 13e arrondissement van de hoofdstad.
Na afloop van die lunch overleed een der leden op de terugweg naar zijn kantoor aan een beroerte, en de club werd ijllings ontbonden. Tot groot misptrijzen wellicht van een soortgelijke vereniging die al in 1920 in Philadelphia was opgericht. Die maakte het nog bonter, liet de wanden van de eetzaal met doodskopen beschilderen, zette schrijlings voor de ingang een ladder neer en brak aan de lopende band spiegels. Desondanks bereikten de leden allen een zeer hoge leeftijd.
De schrik voor vrijdag de dertiende kan volgens de sterrenkunde in elk geval NIET voortkomen uit het feit dat die datum zo zeldzaam is. Integendeel zelfs! Onze tegenwoordige Gregoriaanse kalender kent een periodiciteit van 400 jaar, waarna alle kalenderdata weer met precies dezelfde weekdagen samenvallen. In die periode komen 400 × 12 = 4800 ‘dertienden van de maand’ voor. Wie het nagaat, komt daarbij tot slechts 684 donderdagen en zaterdagen, 685 maandagen en dinsdagen, 687 woensdagen en zondagen, en maar liefst 688 vrijdagen de dertiende.
Er zijn dus méér vrijdagen de dertiende dan andere dagen de dertiende! Niet te kort dus. Maar het zou te ver gaan om dáárachter de heilloze invloed te zoeken. Tenzij iemand het verdacht vindt dat de huidige kalender geldt sinds 15 oktober 1582. Dat was namelijk een vrijdag. En de paus die de hem invoerde heette Gregorius de Dértiende!