Naar de content

Waarom Rusland Oekraïne (ook) niet wil laten gaan

Een groep oproerpolitie staat naast elkaar.
Een groep oproerpolitie staat naast elkaar.
wikimedia commons

Kiev, de hoofdstad van de voormalige Sovjet-republiek Oekraïne, lijkt de laatste weken wel een oorlogsgebied. Er vallen doden en gewonden en volgens demonstranten heeft de Russische president Poetin een fikse hand in al dat geweld. Los van alle politieke belangen is Oekraïne voor Rusland veel meer dan een voormalige Sovjet-republiek; Rusland ziet Kiev als zijn culturele bakermat. En daarvan neem je niet zomaar afscheid.

20 februari 2014
Een kaart van Oekraïne met grote steden en rivieren.
Wikimedia Commons

Demonstranten en de oproerpolitie gaan elkaar met grof geweld te lijf op het Onafhankelijkheidsplein in het centrum van Kiev, de hoofdstad van Oekraïne. Het is een gespleten land. In het westen van het land is het Oekraïens de belangrijkste taal en stemden de meesten bij de presidentsverkiezingen van 2004 op de op Europa georiënteerde Viktor Joesjtsjenko. In het zuiden en oosten van het land spreken de mensen overwegend Russisch en voelen ze zich cultureel sterk verbonden met het grote Rusland. Daar won de zittende president Viktor Janoekovitsj.

Sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 is de economische ontwikkeling in Oekraïne sterk achtergebleven bij andere Oost-Europese landen zoals Polen of de Baltische Staten. De demonstranten op het plein leggen de verantwoordelijkheid hiervoor bij het gebrek aan vrijheden, de corruptie en de pro-Russische politiek van Janoekovitsj. Ze eisen zijn aftreden.

Een groep oproerpolitie staat naast elkaar.

Oproerpolitie in Kiev schermt de toegang tot het Onafhankelijkheidsplein af.

 wikimedia commons

De demonstranten en de oppositie vermoeden dat achter de schermen de Russische president Poetin een hand heeft in het aanhoudende geweld. Poetin wil niet toestaan dat zijn bondgenoot Janoekovitsj vertrekt en Oekraïne los raakt uit de Russische invloedssfeer. Maar volgens minister Timmermans van Buitenlandse Zaken is het niet zomaar een spelletje touwtrekken tussen Rusland en de EU om Oekraïne. “Ik ben bang dat het veel dieper gaat dan dat”, zei de minister 19 februari in Nieuwsuur.

“Ik ken geen Russen die zich kunnen voorstellen dat Oekraïne geen deel meer van hun culturele wereld zou uitmaken. De oorsprong van Rusland als natie hangt nauw samen met Oekraïne. In de geschiedenis zijn die twee landen samen ontstaan. De gedachte dat Oekraïne helemaal los van Rusland zou komen te staan is voor veel Russen niet te bevatten”. Het is een scherp historisch inzicht van Timmermans, die jaren op de Nederlandse ambassade in Moskou werkte en uitstekend Russisch spreekt. Als je kijkt naar de vroegste geschiedenis van Rusland wordt duidelijk wat Timmermans bedoelde.

Vikingen

De geschiedenis van zowel Rusland als Oekraïne begint, onverwacht genoeg, met de Vikingen. Deze woeste zeevaarders uit Scandinavië zeilden met hun schepen niet alleen naar West-Europa maar ook oostwaarts via de Finse Golf en vervolgens zuidwaarts over de grote Russische rivieren als de Don en de Dnjepr, helemaal naar de kusten van de Zwarte Zee.

Onderweg plunderden ze en dreven ze handel met lokale Slavische stammen, om uiteindelijk de lading van hun schepen in de rijke stad Constantinopel (het huidige Istanbul) te verkopen. De eerste melding van Vikingen die via deze route in Constantinopel arriveerden stamt uit het jaar 860.

De Vikingen noemden land van de Slavische stammen ‘Gardariki’, het ‘land van de vestingen’, vanwege de vele versterkte plaatsen die ze er aantroffen. Rond 882 verplaatste een zekere Oleg, een telg van de mythische Viking-dynastie van Rurik, het zwaartepunt van de handelsroutes naar het gebied rond Kiev. Oleg was hiermee de stichter van het Kievse Rijk, in oude Slavische bronnen ook wel het ‘land van Rus’ (zie kader) genoemd. Vanuit Kiev regeerden Oleg en zijn nakomelingen over de min of meer door hen verenigde Slavische stammen in een groot gebied.

‘Rus’

Het woord ‘Rus’ in Rusland heeft een niet onomstreden herkomst. Het woord, als aanduiding van zowel het land als het volk van het Kievse Rijk verschijnt rond de tijd van de stichting van Kiev voor het eerst in de bronnen. Oud-Slavische bronnen spreken van ‘het land van Rus’ (Рѹ́сьскаѧ землѧ). Afgezanten naar een Duitse vorst worden in een bron ‘Russii’ genoemd. Het bleek om Zweden te gaan. Dat wordt ondersteund doordat het Finse woord voor Zweden ‘Ruosti’ is (afgeleid van het oud-Noorse -rods, ‘zij die roeien’) en er een stuk Zweedse kustlijn is die ‘Rostlagen’ heet.

Maar Russische taalkundigen die proberen te bewijzen dat hun volk niet van Vikingen afstamt, wijzen erop het woord Rus alleen in het gebied rond Kiev in zwang komt, en niet in de meer noordelijke Slavische Vikinggebieden. Het Griekse woord ‘Rhos’ werd wel voor het gebied gebruikt voor de Vikingen het betraden. In de buurt van Kiev is ook een riviertje met de naam Ros. Niettemin hebben Russische namen als Oleg, Igor, Olga en misschien zelfs Vladimir (van Valdemar) duidelijk een Scandinavische herkomst.

Over de Viking Oleg en de andere vroege heersers over Kiev is veel in nevelen gehuld. Tot en met de regeerperiode van Vladimir de Grote (978-1015) bestaan de verhalen over de heersers van Kiev vooral uit mythische folklore. Langzaam maar zeker bouwde de Rurik-dynastie hun rijk uit tot een echte Slavische staat die in de twaalfde eeuw zelfs een relatief vreedzame geschreven wet had die geen dood- of lijfstraffen kende, hetgeen aan de Scandinavische oorsprong van het land herinnerde.

Eer en glorie van Kiev

Vladimir de Grote introduceerde, via de handel met Constantinopel, het Grieks-Orthodoxe christendom in het Kievse Rijk. Zijn opvolgers lieten in de hoofdstad grote kerken bouwen en Kiev werd in korte tijd een van de grote culturele centra van Oost-Europa.

Helaas waren de culturele bloei en het economische succes van het Kievse Rijk geen lang leven beschoren. Het einde van Kiev kwam plotseling en heftig. In 1240 werd Kiev vrij abrupt overweldigd door een enorm leger van zeker 30.000 Mongoolse ruiters uit het verre oosten. De stad werd grotendeels vernietigd evenals andere belangrijke Russische plaatsen, waaronder Moskou. Grote delen van het Kievse Rijk werden onderdeel van de Gouden Horde, een Mongools rijk dat zich tot ver in Siberië uitstrekte.

Hoewel de Mongolen heer en meester over het Russische gebied waren en er zware belastingen oplegden, lieten ze de lokale elites – althans degene met wie ze dachten te kunnen samenwerken – vaak op hun plek zitten. Gedurende de late Middeleeuwen gloorde er altijd de hoop dat het grote culturele prestige van Kiev ooit hersteld kon worden.

Alexander Nevsky – een van de laatste grootvorsten van Kiev – wist de Mongoolse legers af te kopen de rijke stad Novgorod te plunderen. Tegelijk versloeg hij in het noorden de Zweden en de Teutonen (Duitse ridders), waardoor hij een totale ineenstorting van het Russische Rijk wist te voorkomen.

Vanwege zijn medewerking werd Nevsky uiteindelijk door de Mongolen benoemd tot grootvorst van de belangrijke stad Vladimir en in 1547 heilig verklaard door de leider van de Russisch Orthodoxe Kerk. Nevsky wordt in Rusland wel als de stichter van Russische (tsaren)Rijk gezien.

Moskovië en ‘Rusland’

Door handig samen te werken met de Mongoolse heersers en hun sympathie te winnen, konden Russische gebieden niet zelden hun autonomie behouden. De leiders van Moskou, voorheen een onbelangrijk stadje onder gezag van Vladimir, waren hier opvallend handig in. In de veertiende en vijftiende eeuw wist Moskou zijn gebied en machtspositie ten opzichte van de andere Russische gebieden uit te bouwen.

De opkomst van vorstendom Moskovië was voornamelijk het werk van vorst Ivan III. Zijn doelstelling was niets minder dan grootvorst van ‘het land van Rus’ te worden, en de wederopstanding en voortzetting van het ooit zo glorieuze Kievse Rijk te bewerkstelligen. Na aanvankelijk met de Mongolen samen te werken slaagde hij er in 1480 in zonder bloedvergieten het Mongoolse juk van zich af te werpen.

Ivan verenigde en veroverde zoveel mogelijk Russische steden en volken. Aan het eind van zijn regeerperiode waren er nog slechts twee onafhankelijke Russische staatjes. De rest van het enorme gebied viel onder gezag van Moskou. Moskovië was echter een autocratisch en onderdrukkend rijk, dat weinig leek op de humane, op Scandinavische beginselen gebaseerde wetgeving van Kiev. Het was een gebied dat steeds vaker Rusland werd genoemd, land van de ‘Rus’.

Moskovië op de Amsterdamse kaart uit 1635.

Na de eeuwen na Ivan III groeide Moskovië snel in omvang en werd het steeds vaker ‘Russia’ of ‘Rusland’ genoemd, zoals op deze Amsterdamse kaart uit 1635.

 Hendricus Hondius (1635), vrijgegeven in het publieke domein

Zowel Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne zien het Kievse Rijk als hun culturele bakermat. Moskou en Kiev hebben een innige historische en culturele verbintenis. Los van alle politieke belangen is het definitief loslaten van Kiev voor veel Russen alleen al om die reden simpelweg ondenkbaar.

Eurazische Unie

In 2011 stelde Vladimir Poetin een Eurazische Unie voor. Een op de EU gelijkend economisch en politiek samenwerkingsverband tussen Rusland en veel van de voormalige Sovjet-republieken in Centraal-Azië en Oost-Europa. Maar in tegenstelling tot de EU – dat voortkomt uit democratische en humane principes – is er voor democratie weinig plaats in Poetin’s Eurazische Unie. Poetin wil er – met oog op de Moskouse traditie – eerder mee laten zien dat economische ontwikkeling ook prima zonder democratie kan.

Veel Russen moeten toch al niet teveel hebben van Centraal-Aziatische gastarbeiders in Rusland. Er is Poetin dan ook veel aan gelegen dat culturele bakermat Oekraïne zich uiteindelijk bij dit project aansluit. Een vrij en democratisch Oekraïne, zoals de demonstranten op het plein willen, is daarom een rechtstreekse bedreiging voor het tot stand komen van Poetin’s project, schrijft historicus Timothy Snyder in de New York Review of Books. “Poetin wil Oekraïne erbij, dus Oekraïne moet een autoritair bestuur houden en dus moeten de opstanden worden neergeslagen.”

Bronvermelding
  • Robin Milner-Gulland with Niclai Dejevski, Cultural Atlas of Russia and the Soviet Union (Sussex, 1999)
  • Wim Blockmans and Peter Hoppenbrouwers, Introduction to Medieval Europe 300-1500 (London and New York, 2006)
ReactiesReageer