Als veiligheid ergens een issue is, dan is het wel in het vliegverkeer. Vogels en vliegtuigen vormen helaas geen goede combinatie. Als een vliegtuig stijgt of daalt, kan een vogel in de motor belanden. Dat loopt doorgaans fataal af voor de vogel en kan resulteren in een vliegtuigongeluk. Op veel vliegvelden wordt geprobeerd vogels met knalkanonnen, sirenes of lichtsignalen weg te jagen.
Of de jacht wordt geopend: Rotterdam Airport tracht met behulp van roofvogels andere vogels te weren. Alleen al de aanwezigheid van de roofvogels schijnt voldoende te zijn om de niet welkome gevederde vrienden uit te doen wijken naar terreinen buiten het vliegveld. Hardnekkige types die niet van wijken weten, worden wel bejaagd. Het gevleugelde luchthavenpersoneel is uitgerust met zendertjes. In het geval dat er eentje niet terug zou komen, is hij of zij eenvoudig op te sporen.
Os in het bos
In Nederland hebben met name organisaties voor natuurbeheer Schotse hooglanders in dienst. Het is de bedoeling dat deze runderen door hun graasgedrag de gebieden waar zij zijn uitgezet, open houden. Nu wil het toeval dat daar waar het gras twee kontjes hoog is, koeien niet alleen met plezier grazen, maar mensen ook graag seks hebben.
Die menselijke eigenschap heeft deze runderen een neventaak opgeleverd. Daar waar traditioneel de surveillancehond en het politiepaard een rol in de handhaving van de openbare orde hebben, wordt dit robuust ogend rund met pronte hoorns en een weelderige haardos met wisselend succes in het openbare groen ingezet om menselijk seksueel verkeer te ontmoedigen. Parken, bossen en andere publieke groenvoorzieningen worden tegenwoordig ‘gemanaged’. Dat betekent dat onder meer aan ‘doelgroepenbeleid’ wordt gedaan. Dergelijke voorzieningen dienen voor een breed publiek toegankelijk te zijn en niet uitsluitend voor copulerende homo’s en/of hetero’s.
De berichtgeving op internet leert echter dat paarlustigen zich lang niet altijd laten afschrikken door de corpulente oerossen -een stier weegt schoon aan de haak zo’n achthonderd kilo en een koe circa vijfhonderd-, noch door hun hoorns, noch door hun immense vlaaien waar een gemiddelde kinderwagen overigens wel op schijnt vast te lopen.
Afluisterkat
Het verhaal over de Schotse hooglander zal velen al vreemd en wellicht enigszins gezocht in de oren klinken, het kan echter allemaal nog een stuk wilder. Het verhaal gaat dat in de jaren zestig van de vorige eeuw de CIA katten zou hebben getraind voor spionageactiviteiten tegen de voormalige Sovjet-Unie. Het project kreeg de welluidende naam ‘Acoustic Kitty’ mee. De bedoeling was dat een kat voorzien van afluisterapparatuur met een antenne in de staart het doelwit zou besluipen om vervolgens waardevolle gespreksgegevens vast te leggen. Er schijnt vijf jaar aan gewerkt te zijn.
Helaas werd het eerste optreden de spionerende kat al fataal: het arme beest werd door CIA-agenten een park ingestuurd om daar luistervink te spelen. De mission impossible werd abrupt beëindigd nadat het dier door een taxi werd overreden. Binnen de CIA werd het project vervolgens van het label ‘niet praktisch’ voorzien. Als bron worden inmiddels ontsloten geheime dossiers van het Science and Technology Directorate van de CIA genoemd. Het is een prachtig verhaal, hoewel enige twijfel over de authenticiteit blijft.
Beschikten de Amerikanen in de jaren zestig al over zulke geavanceerde elektronica? Zouden de menselijke agenten hun kattige collega niet verraden hebben doordat ze zelf met een immense ontvanger in de struiken stonden, waardoor de te bespioneren spion al snel lont rook? Twee decennia later moesten we immers de eerste mobiele telefoon ook nog met twee handen vasthouden.
Verder doet de keuze voor een kat het vermoeden rijzen dat het hier wel eens om een urban legend uit de spionagewereld zou kunnen gaan. Mensen die katten kennen, weten immers dat deze onafhankelijke geesten niet te sturen zijn. In politiekorpsen, waar stuurbaarheid van personeel een belangrijke factor in het aannamebeleid is, staan katten alleen maar in de functie van stalkat bij de politiepaarden op de loonlijst. Dat is echter solitair werk, waarbij de kater of poes geheel naar eigen inzicht muizen en andere knagers uit de paardenverblijven mag weghouden. Zou een geheime dienst zich dan zomaar met een ongeleid projectiel inlaten?
Veelzijdige insecten
Afgaande op de hiervoor genoemde voorbeelden lijkt het wel dat zoogdieren -met uitzondering van de vertrouwde honden en paarden- in de veiligheidszorg de lach aan hun kont hebben hangen. Veel serieuzer wordt de berichtgeving als we het immense rijk van de insecten betreden. Internationaal en ook in Nederland mag de forensische entomologie zich in een toenemende belangstelling verheugen. Op een dood lichaam verschijnen meteen insecten, zoals vliegen. Terwijl deze dieren het lijk afbreken doorlopen zij verschillende ontwikkelingsstadia. Kennis van deze metamorfose stelt deskundigen in staat om uitspraken te doen over het tijdstip van overlijden. Ook kunnen zij soms aan insecten zien of de dood is ingetreden op de plaats waar het lichaam is gevonden of elders.
Een ander insect dat de wetenschap mateloos weet te boeien, is de spin. Het materiaal waarvan spinnen hun web vervaardigen is namelijk ongelooflijk sterk. Bovendien is het een lichte vezel. Dit zijn eigenschappen die van groot belang zijn bij de vervaardiging van kogel- en steekwerende kleding voor politie en defensie. Een lichtgewicht vest komt immers de mobiliteit en de wendbaarheid van de drager ten goede. Als het er in een steek- of schietpartij echt op aankomt, kan die flexibiliteit levens redden.
Management
Maar niet alleen wetenschappers kijken veel van insecten af; ook als het gaat om de ontwikkeling van ideeën over management en leiderschap, blijken deze dieren een onverwachte bron van inspiratie. Errold Mooy, als adjunct-directeur verbonden aan Politie Haaglanden, heeft in het kader van een leiderschapstraining stage gelopen bij Artis. Mooy raakte zwaar onder de indruk van bijen. De aan de Amsterdamse dierentuin verbonden entomoloog legde hem uit dat de nijvere insecten een gemiddelde levensduur hebben van ruim een maand. De eerste helft van hun leven brengen zij door in de raten van de korf en kwijten zij zich van allerhande huishoudelijke taken.
Pas in de tweede fase van hun korte bestaan wagen zij zich buiten de korf en vervullen hun werkzaamheden in de o zo gevaarlijke buitenwereld. Daar kun je als kleine bij immers zomaar worden opgegeten of bij een stevig briesje eenvoudig worden weggeblazen. Voor Mooy was dit een absolute eye-opener, aangezien bij de politie volgens het omgekeerde principe te werk wordt gegaan: de meest jonge en minst ervaren collega’s worden na binnenkomst in het korps meteen de straat op gestuurd. Slechts een selecte minderheid weet na een halve loopbaan door te dringen tot de betrekkelijke veiligheid van de korf die hoofdbureau heet.
Of Mooy dit organisatieprincipe van bijen ooit bij de politie weet door te voeren, moet de toekomst leren. Het blijft in de praktijk moeilijk om wijze levenslessen van de ene op de andere soort over te brengen. Zo verzuchtte de bekende bioloog Wilson ooit dat Karl Marx weliswaar gelijk had met zijn stelling dat socialisme werkt, maar dat hij zijn theorie op de verkeerde soort heeft toegepast. Volgens de bioloog is het maatschappelijke ideaal van Marx niet realiseerbaar in de menselijke samenleving, maar wel in die van de mieren.
Concurreren met honden
Maden op kadavers en spinnende spinnen zijn niet door mensen getraind om hen te helpen. Deze insecten helpen mensen in de veiligheidszorg door simpelweg te doen wat ze altijd doen: zich verpoppen en spinnen. Dat wil niet zeggen dat er geen insecten zijn die op meer dienstbare wijze mensen behulpzaam zijn. Zo heeft de speurhond inmiddels concurrentie gekregen van de geurbij; zij worden onder andere ingezet om explosieven zoals landmijnen op te speuren.
Op zee is de hond geen factor van belang. De Amerikaanse marine heeft een speciaal programma voor het trainen van zeedieren zoals zeehonden in het leven geroepen. Zeeleeuwen wordt onder meer geleerd onder water locaties te zoeken en te markeren. Dolfijnen zijn door hun sonar goed gekwalificeerd voor speurwerk naar voorwerpen op de zeebodem. In feite komt het takenpakket van deze zeedieren sterk overeen met dat van honden aan de vaste wal.
Humor en sciencefiction
Niet alleen honden en paarden vinden dus emplooi in de veiligheidszorg. Ook andere dieren worden ingezet. Bij de zoektocht naar achtergronden en beoogde doelen voor de inzet van andere soorten -zoals de Schotse hooglander en de afluisterkat- valt echter op dat de beschrijvingen doorgaans wat lacherig van aard zijn. De lezer krijgt eerder het gevoel dat hem of haar een goede grap wordt verteld dan een wellicht wat droge, maar minutieuze uiteenzetting van serieuze verwachtingen en behaalde resultaten door het betreffende dier.
Op het eerste gezicht lijken insecten dan een betere pers te hebben: zij zijn frequent het object van wetenschappelijke onderzoeksverslagen, maar zij mogen zich met name in een toenemende populariteit verheugen door hun rol in tv-series zoals CSI. Ook de entomoloog is inmiddels in het post-Derrick-tijdperk een graag gezien karakter in menige forensische crimi. Zou het kunnen zijn dat wij om zoogdieren moeten lachen omdat ze dichter bij ons staan? Dichten wij insecten een wetenschappelijke status toe omdat we zo weinig van deze diertjes begrijpen? Hoe zit dat dan met de vogels en de zeedieren? Die vragen met betrekking tot menselijke beelden van dieren zijn niet zo eenvoudig te beantwoorden.
Apparaat en recht
Het is wel essentieel om stil te staan bij die beeldvorming van mensen ten opzichte van andere dieren. Mensen creëren in hun hoofd beelden van hun omgeving, dus ook van dieren. De kritische criminologe Geertrui Cazaux heeft erop gewezen dat mensen doorgaans een vrij instrumentele blik op de rol van dieren in de veiligheidszorg hebben. Dieren verworden dan al snel tot stukken gereedschap of apparaten en dat is een vreemde gang van zaken.
De laatste decennia wordt in brede kring gesproken over dierenwelzijn en rechten voor dieren. Er is praktisch geen enkele Nederlandse politieke partij die hier geen aandacht aan besteedt. Door deze golf van aandacht is de politie de laatste tijd onder andere meer alert geworden op honden, die met warm weer te lang alleen in een auto worden gelaten, en heeft de Partij voor de Dieren zich ingezet voor een verbod op de vissenkom. Er is dus van alles gaande, maar helaas wordt in het brede veld van de veiligheidszorg weinig gesproken over recht en welzijn van de dieren die zich daar voor mensen inzetten.
Worden er bijvoorbeeld proefdieren gebruikt op het onderzoeksterrein van de ballistiek en toxicologie en andere voor de veiligheidszorg interessante wetenschapsgebieden? Zo ja, wat vinden we daar dan van? Mag een dier in stressvolle situaties worden gebracht en zo ja, waar ligt dan de grens? Hoe ziet de toekomst van dieren eruit die fysiek of mentaal niet meer in staat zijn om de hun toegekende klus te klaren? Her en der zullen welwillende mensen van alles en nog wat geregeld hebben. Dat is mooi, maar niet voldoende. Binnen het debat over dierenrechten en -welzijn verdienen dieren in de veiligheidszorg fundamentele aandacht. Hun positie zou met het oog op ethiek en welzijn systematisch moeten worden doordacht, anders blijven zij vreemde vogels binnen de veiligheidszorg met de status van een apparaat.
Janine Janssen is als hoofd onderzoek verbonden aan het Landelijk Expertise Centrum Eer Gerelateerd Geweld, dat is ondergebracht bij Politie Haaglanden. Naast deze werkzaamheden is zij al jaren geïnteresseerd in de positie van dieren in de criminologie. Zo publiceerde zij onlangs (2008) Hondenbaan, een boek over geschiedenis en werkzaamheden van de politiehond.