Peter Burke schreef in zijn magistrale werk De propaganda van Lodewijk XIV: ‘De politiek tijdens de Zonnekoning was sterk geritualiseerd en vol heraldische symboliek en kenmerkte zich door tal van intriges, slagen onder de gordel, seksuele uitspattingen en financiële schandalen.’ Pierre Choderlos de Laclos’ roman Liaisons dangereuses, die draait om harteloze verleiding, versmade liefde en reputatieverlies, stamt uit 1782. Hoofdpersoon burggraaf de Valmont zou echter met zijn dichterlijke, viriele en vileine gedrag vandaag de dag nauwelijks opvallen in de coulissen van de volksvertegenwoordiging, de Assemblée Nationale in, uiteraard, Parijs.
Hang naar sterke leider
Het huidige rechts-populisme in Frankrijk rond Marine Le Pen is slechts het jongste bewijs dat de politiek hier vanouds sterk persoonsgeoriënteerd is. Ruim duizend jaar is Frankrijk geregeerd door koningen. De Revolutie van 1789 maakte weliswaar een einde aan het absolutistische koningschap en kostte Lodewijk XVI (1754-1793) zelfs letterlijk de kop, maar de monarchie maakte een glorieuze rentree na de unieke periode-Napoleon. Ontegenzeggelijk is er in Frankrijk een hang naar ‘sterke leiders’. Napoleon Bonaparte (1769-1821) was er zo een, net als diens neefje Napoleon III, keizer van 1852 tot 1870. Het politieke stelsel dat Frankrijk in de negentiende en twintigste eeuw voor zichzelf koos, veranderde voortdurend, maar deze meanderende koers liet de leiderschapscultuur en -cultus ongemoeid.
Ook de Republieken kenden krachtige presidenten in de negentiende en twintigste eeuw zoals Charles de Gaulle (1890-1970) en François Mitterrand. Zij cultiveerden een viriele, formele, hiërarchische en autoritaire stijl die door anderen werd geaccepteerd of zelfs toegejuicht. Pas de laatste jaren plaatsten jongeren of journalisten er vraagtekens bij. En vergis u niet, die stijl kleeft zeker niet alleen aan politiek rechts.
Journalist moet zijn mond houden
Jean-Luc Mélenchon, vertegenwoordiger van extreemlinks is een waarachtige tribun. In dit Franse filmpje uit maart 2010 snoert Mélenchon een student journalistiek de mond omdat hij geen kritische vragen wil. Een beruchte scène, die zelfs in Frankrijk de tongen losmaakte. Deze houding is niet representatief voor alle politici maar toch typerend voor de politieke cultuur, die van hiërarchische gezagsverhoudingen uitgaat. Toen Belgische journalisten begin jaren negentig in een televisie-interview informeerden naar zijn privéleven kapte president Mitterrand het gesprek resoluut af.
Priester-koning De Gaulle
De absolutistische sporen zijn verankerd in de Franse politieke cultuur. Voorbeelden te over. Iconisch zijn de beelden van de persconferenties die Charles de Gaulle vanaf 1958 gaf in het Élysée. De president troonde op een verhoging in de majesteuze Salle des fêtes met zijn karakteristieke plafond vol verguldsel, rode tapijten, kandelaren, draperieën en kristallen kroonluchters. Aan de voeten van de pseudo-koning zaten zijn ministers. Rondom hen eerbiedig de journalisten van binnen- en buitenlandse media. Deze tot in detail geregisseerde en geënsceneerde bijeenkomsten zijn wel ‘grand-messes républicaines’ genoemd en dat waren ze natuurlijk ook. De ‘priester-koning’ ontvouwde op zijn kansel de grote lijnen van zijn politiek, zijn visies, ambities. Vervolgens mochten enkele geselecteerde journalisten vragen stellen.
Het waren bijeenkomsten die vooral lieten zien wie de president was en bij wie de staatsmacht lag. Of wat te denken van ‘les ors de la République’, letterlijk het goud van de Republiek. Dit verwijst naar de materiële aanwezigheid van het vorstelijke verleden in de hedendaagse politiek: de gebouwen en inboedels uit de tijd der koningen die tot op heden in gebruik zijn. De politici van nu laten het zich aanleunen. Zo is de werkomgeving van de senatoren, in het voormalige Palais de Luxembourg, een en al pracht en praal.
Vorstelijke allure ook in het Élysée, waar de president huist, meer een minipaleis dan een ambtswoning. Ooit woonde hier Madame de Pompadour, de favoriete minnares van Lodewijk XV. Of neem Versailles, van kasteel tot imposant paleis uitgebouwd door de beroemdste Franse koning aller tijden, Lodewijk XIV. Hier komt het Franse parlement bij bijzondere gelegenheden in gezamenlijke vergadering bijeen, zoals voor grondwetswijzigingen of urgente verklaringen van de president. Zulke podia zijn heel bepalend voor de kleur en de sfeer van de staatsmacht.
Partij is vehikel voor eigen ambities
Tekenend voor het feit dat de persoonlijke band tussen kiezers en gekozenen nog altijd erg belangrijk is, is de populariteit van het woord ‘fief’. In de oorspronkelijke betekenis is het een middeleeuws leengoed, maar in het hedendaags gebruik duidt het op kieskring of groep van vertrouwelingen. Het wordt te pas en te onpas gehanteerd. Anders dan in Nederland staat in Frankrijk de politieke persoon centraal in het politieke leven. Vanzelfsprekend zijn beginselen en programma’s belangrijk, maar partijdiscipline is de haantjes die het maken in de politiek altijd vreemd gebleven. Partijen zijn hier namelijk vooral vehikels voor persoonlijke ambities.
Vandaar ook dat partijen en bewegingen voortdurend van naam wisselen. Neem de huidige centrumrechtse partij Les Républicains. Die werd in 2015 op initiatief van Nicolas Sarkozy zo genoemd, naar de evenknie in de Verenigde Staten. Het was een omarming van het Amerikaanse dualisme, de Amerikaanse politieke cultuur en tevens te beschouwen als een symbolischse poging van rechts om zich het idee van republikanisme toe te eigenen. Linkse partijen probeerden dan ook de naam te verbieden, zij zijn immers ook republikeins. Tevergeefs.
Voor Sarkozy’s ingreep heette de partij UMP, met twee betekenissen: allereerst Union pour la Majorité Présidentielle, opgericht in 2002 na de eerste ronde van de presidentsverkiezingen waarin Jacques Chirac het tot zijn afgrijzen moest opnemen tegen Jean-Marie Le Pen, en vervolgens Union pour un Mouvement Populaire. De UMP kwam weer voort uit de RPR (Rassemblement pour la République) en andere kleinere formaties (waarvan het wemelt in Frankrijk, als loodsvisjes rond een haai), in 1976 door Jacques Chirac opgericht, met als doel zijn presidentiële ambities van een stevig partijapparaat te voorzien. Dit is een voorbeeld op rechts, maar voor links geldt precies hetzelfde. François Mitterrand kneedde vanaf 1971 de Parti Socialiste, zij het zonder naamswijzigingen, tot een electorale machtsmachine die hem het presidentschap moest opleveren.
Maîtresse of courtisane
Behalve monarchaal is de Franse politiek ook macho, om niet te zeggen een door- en door seksistische omgeving. Fransen smullen van de verhalen. Sexus Politicus (2006), van journalisten Christophe Deloire en Christophe Dubois, is een encyclopedisch verslag van slippertjes en schandalen sinds 1958, en het werd een bestseller. De traditie van liaisons dangereuses loopt terug tot in het Ancien Régime, de tijd van de koningen. De hertog van Saint-Simon, een invloedrijke hoffunctionaris ten tijde van de Zonnekoning (1638-1715), schreef in zijn memoires dat hij wel eens ‘derrière la tapisserie’ (achter het wandtapijt) wegdook met een hofdame. Ook de smeuïge details van de 54 affaires van koning Hendrik IV (1553-1610) zijn uitgebreid beschreven.
Seksualiteit en politiek berustten op het ‘principe du bon plaisir du roi’. De vorst had recht op zijn pleziertjes. Voor vrouwen in de Franse politiek was enkel een rol als ‘compagne’, courtisane of maîtresse weggelegd, al is dat langzaam veranderd. De eerste vrouwelijke staatssecretarissen dateren van de progressieve regeringen van het Volksfront vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog kwamen er vrouwelijke ministers en Édith Cresson was in 1991-1992 onder de socialistische president Mitterrand de eerste vrouwelijke premier, maar toch, vrouwelijke politici moeten hun plek telkens weer bevechten. Het succes van Marine Le Pen als leidster van het Front National is, hoe omstreden haar verkiezingsprogramma ook is, een teken van emancipatie.
Problemen voor Strauss-Kahn en Fillon
Van oudsher waren het private en politieke domein in de Franse politiek scherp gescheiden, maar hier is inmiddels een einde aan gekomen. Niet alleen omdat politici het persoonlijke leven zijn gaan inzetten voor politiek gewin (zie Sarkozy met zangeres en societyster Carla Bruni), maar ook omdat de ethische codes zijn gaan schuiven. Het publiek accepteert niet meer de oude afspraak dat politici hun gang kunnen gaan. Zo viel Dominique Strauss-Kahn, boegbeeld van de Parti Socialiste, over een seksschandaal, wat vroeger ondenkbaar zou zijn geweest. En in de laatste verkiezingscampagne had François Fillon het onverwacht zwaar vanwege nepbanen voor familieleden, toen hij nog afgevaardigde was. Corruptie was vroeger schering en inslag en iedereen wist het. Nu komt een politicus erdoor in de problemen. Zulke verschuivingen ten spijt zou de auteur van Liaisons dangereuses uit de achttiende eeuw toch nog steeds heel veel herkennen in de Franse politiek van vandaag.
Geschiedenis Magazine
Dit artikel is verschenen in Geschiedenis Magazine 2017-4. De auteur is Niek Pas, universitair docent nieuwste geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.