De komende dagen zullen de straten en pleinen van de Oost-Oekraïnse stad Charkov vrolijk oranje gekleurd zijn. Er zal gefeest, gedronken en gezongen worden. Uiteraard, want het worden drie prachtige weken.
Oplettende oranjefans kunnen echter even buiten de stad tegen een meters hoog bronzen standbeeld aanlopen. Het stelt een Oekraïnse familie voor. De man en vrouw staan met hun ruggen tegen elkaar. De man kijkt noordwaards, in de richting van de Russische hoofdstad Moskou. Hij balt zijn vuist en probeert zijn kinderen tegen iets te beschermen. De vrouw heft haar handen wanhopig richting hemel. De kinderen lijken uitgemergeld, hun ogen wijd opengesperd van de angst. Een naargeestig contrast met de vrolijke oranje gekte in de stad.
Het in 2008 opgerichte beeld is een herinnering aan een van Oekraïnes grootste nationale rampen, de Holodomor, ofwel het ‘doden door honger’. In 1932-33 organiseerde Sovjet-dictator Josef Stalin een kunstmatige hongersnood in Oekraïne, dat deel uitmaakte van de Sovjet-Unie. Hij wilde de vrije Oekraïense boeren, die vaak grote vruchtbare stukken grond bezaten een lesje leren omdat ze zich verzetten tegen zijn plan de landbouw te collectiviseren. In de hele Oekraïne vielen zo’n vier miljoen doden. De omgeving van Charkov werd het zwaarst getroffen. Tijdens het EK is het hier een geweldig Oranjefeest, in 1933 reden de lijkenkarren af en aan.
Evenals mede EK-organisator Polen kreeg het land beurtelings de Sovjet- en de Nazi-terreur over zich heen. ‘Bloedlanden’, noemde historicus Timothy Snyder ze in zijn gelijknamige boek (2011). De Holodomor was voor de Oekraïne nog maar het begin van een terreur die tot ver in de twintigste eeuw zou duren. In de jaren 1936-38 sloeg Stalin opnieuw toe. Tijdens massale showprocessen liet de paranoïde dictator duizenden tegenstanders van zijn beleid willekeurig executeren. Met name in de steden Charkov en de hoofdstad Kiev, waar Nederland hopelijk op 1 juli de EK-finale speelt, werden massa’s tegenstanders van het Sovjetregime geëxecuteerd.
In 1941 begon het moorden aan een nieuw hoofdstuk toen de Nazi-leger de Sovjet-Unie aanviel. Hitler had een ideologische pesthekel aan de communisten en zag het bovendien als zijn taak ‘Lebensraum’ (leefruimte) voor het Duitse volk creëren in het oosten. Aan het begin van de Duitse veldtocht tegen de Sovjet-Unie dreef de Wehrmacht het Rode Leger snel terug. Achter het front rukte de gevreesde Einsatzgruppen op. Zij hadden als specifieke taak de veroverde gebieden geschikt te maken voor Duitse kolonisatie. Concreet betekende dit dat alle minderwaardige ‘Untermenschen’ (Joden, Slaven, Zigeuners etc.) verwijderd moesten worden.
Zo’n 30.000 Joden werden in een ravijn even buiten Kiev letterlijk opgestapeld en een voor een doodgeschoten. Maar even als voor Stalin was uithongering ook voor de Nazi’s een beproefd middel om van ongewenste elementen af te komen. Om sommige dorpen op de Oekraïense steppe werd simpelweg een hek gezet en wachtte men tot de inwoners van honger en uitputting waren omgekomen.
Getto van Lvov
Onze rivalen Portugal en Duitsland zullen tijdens de poulefase tegen elkaar spelen in Lvov. Deze stad, en de omliggende provincie werden in juli 1941 toegevoegd aan het Generaal-Gouvernement. Dit was formeel een onderdeel van het Derde Rijk, maar vooral een proeftuin voor de meest onmenselijke Nazi-misdaden. De vernietigingskampen Sobibor, Bełżec, Treblinka en Majdanek lagen in dit gebied. Tijdens het EK zal Oranje zijn thuisbasis hebben in de Poolse stad Krakau, op zo’n 50 kilometer van het bekendste vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Daar kwamen ongeveer 1,1 miljoen vooral westerse Joden om.
Speelstad Lvov herbergde kort voor het uitbreken van de oorlog al 120.000 Joden. Toen de Nazi’s de stad veroverden sloten ze een aantal wijken met hekken en prikkeldraad af van de buitenwereld. Uit omliggende gebieden werden nog eens 100.000 Joden naar dit getto gedeporteerd. Al gauw was het er overvol. De nazi’s voerden slechts minimale rantsoenen voedsel aan. Honger en ziektes waren dan ook aan de orde van de dag. Soms werden ouderen en zieken uit het getto gehaald en op een veld geëxecuteerd. In de loop van 1942, toen de gruwelijke ‘eindoplossing van het Joodse vraagstuk’ vorm kreeg werd het getto van Lvov ontruimd. De meeste bewoners werden in veewagons afgevoerd naar vernietigingskamp Belzec. Het getto van Warschau, de Poolse hoofdstad waar een van de halve finales wordt gespeeld, kent een vergelijkbare geschiedenis.
Met het einde van de Tweede Wereldoorlog kwam er nog geen einde aan de lijdensweg van Polen en Oekraïne. Oekraïne werd spoedig hersteld als een van de Sovjetrepublieken. Stalin had het er weer voor het zeggen. In 1944-46 werden zo’n 150.000 Oekraïners gedeporteerd naar de werkkampen van de Goelag, die doorgaans qua omstandigheden niet veel onderdeden voor de Nazi-kampen. In de hele Sovjet-Uniet bleven deportaties van Joden en andere minderheden tot ver in de twintigste eeuw aan de orde van de dag. Polen werd een communistische satellietstaat van de Sovjet-Unie. Poolse dissidenten werden eveneens afgevoerd naar de Goelag. De Russische geheime dienst hield iedereen in de gaten. Beide landen bleven tot in de jaren negentig van de vorige eeuw straatarm door de inefficiënte communistische economie.
De sporen van deze bloedige recente geschiedenis zijn vooral in Oekraïne, maar ook in Polen overal te zien. Niet alleen in de vorm van monumenten, zoals het Holodomor-monument in Charkov, maar ook in de corruptie, in de slecht functionerende democratie en in de nog altijd wijdverbreide armoede. Het EK zal hoe dan ook een feestje worden. De littekens van de twintigste eeuw zullen voorlopig nog niet verdwenen zijn.
Meer lezen
- Timothy Snyder, Bloedlanden. Europa tussen Hitler en Stalin. Uitgeverij Ambo/Anthos 2011
- De kronkelige weg naar Auschwitz (Kennislink artikel)