Een IVF-procedure is geen pretje. De afkorting staat voor in vitro fertilisatie, letterlijk ‘bevruchting in glas’. Daarbij worden meerdere eicellen met 75 duizend zaadcellen samengebracht in een plastic petrischaaltje. Als de bevruchting is gelukt, worden een of enkele van de jonge embryo’s in de baarmoeder geplaatst.

Met name het verkrijgen van de eicellen maakt de behandeling zwaar. Voordat een paar eraan begint, kan het al een lange weg hebben afgelegd om te proberen zwanger te worden. Via de natuurlijke manier, en eventueel door inseminatie met ‘opgewerkt’ zaad (intra-uteriene inseminatie).

Stemmingswisselingen

“Als eenmaal besloten is tot IVF, beginnen we met stimulatie van de eierstokken, zodat er meerdere eitjes tegelijk rijpen”, vertelt IVF-coördinator dr. Nico Naaktgeboren. “Tegelijk geven we een stof die de eisprong tegenhoudt. Het is een belastende tijd met dagelijks hormoongebruik – deels via injecties – en meerdere controlebezoeken aan de polikliniek. Veel vrouwen komen aan doordat ze vocht vasthouden en soms hebben ze last van stemmingswisselingen door de veranderde hormoonbalans.” Die periode duurt ongeveer twee weken. Als via een echoscopie is vastgesteld dat er voldoende eiblaasjes gerijpt zijn, volgt een injectie met een hormoon dat de eisprong in gang zet. Precies 36 uur later zuigt de arts die eitjes weg uit de blaasjes in de eierstokken, met een naald die door de vaginawand geprikt wordt. Het is fysiek het onaangenaamste moment van de behandeling.

Masturbatorium

Dan heeft de man het heel wat gemakkelijker. Hij mag zijn zaad thuis produceren, mits hij het binnen twee uur kan inleveren. En anders verdwijnt hij in het ziekenhuis even in het ‘masturbatorium’, om met een gevuld potje weer te verschijnen. Bij uitzondering wordt ingevroren sperma voor IVF gebruikt, bijvoorbeeld als de man een baan heeft waardoor hij vaak afwezig is of als het zaad is ingevroren voorafgaand aan een chemotherapeutische behandeling. De vloeistof waarin zaadcellen van nature rondzwemmen, remt hun activiteit. “Sperma is een soort bewaarvloeistof”, aldus Naaktgeboren. “De goede zwemmers onder de zaadcellen ontsnappen daaruit en gaan pas als ze in een andere omgeving komen op volle kracht vooruit. Als ze al eerder heel actief zouden zijn, zouden ze hun doel niet bereiken, want ze hebben maar een beperkte energievoorraad.” Bij een ‘reageerbuisbevruchting’ worden de zaadcellen gewassen om ze actief te maken voordat ze bij de klaarliggende eicellen worden gevoegd.

Ondiep plaatsen

Het is natuurlijk de bedoeling dat zaadcellen de eicellen op het schaaltje binnendringen, waarna de celkernen versmelten. Als dat inderdaad is gebeurd, kunnen één of meer embryo’s in de baarmoeder gebracht worden, op de derde dag na het ‘oogsten’ van de eitjes. De rest kan soms worden ingevroren voor een eventuele tweede poging. “Tegenwoordig plaatsen we vaak maar een enkel embryo terug”, zegt Naaktgeboren. “De slaagkans per plaatsing is nu ongeveer 40 procent, waarvan een op vijf later toch nog een miskraam krijgt. Tot 1996 was de slaagkans een stuk lager; hij is verdubbeld sinds we de embryo’s ondiep in de baarmoeder plaatsen. Blijkbaar moet je elke verstoring van de baarmoederwand zorgvuldig mijden.”

Het succespercentage van het Leidse IVF-centrum is het hoogste van het land, blijkt uit een overzicht van de vijf jaar tot 2000. Van alle gestarte behandelingen mondt ruim 25 procent uit in een geboorte. Niet elke behandeling leidt dus tot de plaatsing van een embryo – het kan al eerder misgaan. In ongeveer een kwart van de geboortes, een zestiende van de behandelingen dus, ziet een meerling het levenslicht. Dat is minder vaak dan vroeger omdat nu dus minder embryo’s tegelijk worden geplaatst, maar nog altijd te veel, vindt het centrum. Zwangerschap en kind zijn na een IVF-behandeling in het algemeen niet anders dan na natuurlijke verwekking, aldus de IVF-coördinator.

Twaalfhonderd euro

Overal in het traject kan het misgaan, maar de plaatsing van het embryo is het moment met het grootste afbreukrisico. “Zo is het in de natuur waarschijnlijk ook”, zegt fertiliteitsarts Harjo Verburg. “Niet ieder embryo weet zich succesvol in het baarmoederslijmvlies te nestelen. Alleen merk je bij natuurlijke bevruchting nauwelijks iets van de mislukking, terwijl de verwachtingen bij IVF hooggespannen zijn.” Wat kost nu zo’n behandeling? “Ongeveer twaalfhonderd euro per cyclus, exclusief medicatie en zonder het ziekteverzuim dat er vaak bijkomt mee te rekenen. De meeste verzekeraars vergoeden tot drie cycli.” Door het invriezen van embryo’s kan per cyclus zonodig meer dan eens een embryo ingebracht worden, wat het succespercentage verhoogt.

Chlamydia

Wat zijn eigenlijk de onderliggende oorzaken die IVF nodig maken om zwanger te worden? Verburg: “Het kan aan de man liggen, die minder goed of geen zaad produceert. Bij vrouwen is endometriose soms de oorzaak, groei van baarmoederslijmvlies buiten de baarmoeder. Dat kan de innesteling negatief beïnvloeden en direct of indirect de eileiderfunctie, en het lijkt er ook op dat de kwaliteit van de eicellen ervan achteruitgaat, al weten we niet hoe dat werkt. De eileiders zijn ook het probleem bij vrouwen die onvruchtbaar zijn door een vroegere infectie met de Chlamydiabacterie; ze raken dan verstopt door littekenweefsel. Of de vrouw is in een eerdere relatie gesteriliseerd en wil nu toch kinderen met een nieuwe partner. Maar bij een grote groep blijft de oorzaak van de onvruchtbaarheid onbegrepen, ook na onderzoek.”

Zaadcel injecteren

Regelmatig blijkt er geen bevruchting op te treden als ei- en zaadcellen bij elkaar worden gebracht. In dat geval is er nog een andere mogelijkheid: intracytoplasmatische sperma-injectie, kortweg ICSI. De techniek wordt sinds 1995 in het LUMC toegepast, ook bij paren waarvan de man extreem weinig zaadcellen produceert. Naaktgeboren: “Een normale eicel wordt omringd door een stevige schil en een wolk van steuncellen. Er zijn veel zaadcellen nodig om al die weerstand te slechten, waarna er één naar binnen kan. Bij ICSI halen we de steuncellen weg en injecteren we vervolgens met een scherpe naald een zaadcel. Hoewel het omhulsel en de staart van de zaadcel bij een normale bevruchting buiten blijven, lijkt het niet schadelijk dat ze nu binnenkomen.”

Volgens fertiliteitsarts Verburg is het logisch om te veronderstellen dat een deel van de jongetjes die na ICSI worden geboren later ook vruchtbaarheidsproblemen zal hebben. “Dat vertellen we de ouders ook. Verder lijkt er weinig verschil met normaal verwekte kinderen.” Naaktgeboren: “We hebben nu een interne financiering gekregen voor een onderzoek waarbij de neurologische en psychomotorische ontwikkeling van vijf- à zesjarige ICSI-kinderen bekeken zal worden. Daarmee hopen we begin volgend jaar te starten.”