“De Biowasmachine is géén enorm apparaat waar vuile grond in gaat en schone grond uit komt”, is de eerste opmerking van Marcel Herms, medewerker stadsontwikkeling bij de afdeling Milieu en Duurzaamheid van de Gemeente Utrecht. “Het is een concept, een manier van werken.”
We bevinden ons in een vergaderzaaltje in het kantoor van Agentschap NL, in het stationsgebied van Utrecht. De grond onder dit stadsdeel is vervuild met schadelijke chloorhoudende stoffen (Vluchtige OrganoChloor-verbindingen ofwel VOCl´s), en de gemeente wordt geacht hier iets aan doen.
De Gemeente Utrecht verzorgde op 12 april een bezoek aan de “Biowasmachine Stationsgebied”, inclusief een rondleiding door het stationsgebied. Dit in het kader van de Dag van de Praktijk – een initatief van het SKB en Bewust Bodemgebruik, waarbij diverse instanties die met bodemzaken bezig zijn excursies organiseerden.
Op zich geen moeilijke opdracht. De klus wordt spontaan geklaard door bodembacteriën, en die zijn al jaren druk aan het werk. Uiteindelijk zal het probleem zichzelf wel oplossen. Maar, zoals vaker in dit soort gevallen, die kleine beestjes zijn zo traag… Bovendien vormt zich tijdens de afbraak onder meer vinylchloride, dat makkelijk verdampt en dus in de lucht terecht kan komen – en vinylchloride is kankerverwekkend. De bacteriën moeten dus wat meer haast maken, en daarbij helpt de gemeente ze een handje.
Bedrijvigheid bij het Centraal Station Utrecht
M. ter Voorde, met toestemming
Op de schop
Wie uit de trein stapt op Utrecht Centraal kan het niet ontgaan: Het stationsgebied gaat op de schop. Grote borden laten de prachtige gebouwen en zelfs nieuwe grachten zien die de komende 20 jaar zullen verrijzen. Dat er ook onder de grond van alles te gebeuren staat zie je niet meteen, maar is minstens zo belangrijk. Hier vindt sinds 2010 een gigantische bodemsaneringsoperatie plaats, onder de naam “Biowasmachine Stationsgebied”. Een gebied van ruim 6 vierkante kilometer wordt in één keer aangepakt, waarbij 135 miljard liter water, verontreinigd door vroegere chemische wasserijen en metaalverwerkende bedrijven, wordt gezuiverd.
Doorspoelen
“Het belangrijkste wat we doen is de boel flink doorspoelen”, vertelt Albert de Vries, adviseur ondergrond bij de Gemeente Utrecht. “Dat stimuleert de groei van de bacteriën, en zorgt vooral dat ze overal goed bij kunnen.” Vergelijk het met je wasmachine: daarin wordt je was een stuk schoner dan in een emmer met een stilstaand sopje.“Als de grond wordt doorgespoeld zal de afname van VOCl door biologische afbraak veel efficiënter gebeuren, en misschien wel twee keer zo snel gaan”, zegt de Vries.
Dat lijkt zeker de moeite waard. Maar hoe spoel je de grond door? Moet je dan niet overal buizen neerzetten om water de bodem in en uit te pompen? En wordt dat niet wat prijzig? Dat zou kloppen als de pompsystemen niet nu al op grote schaal werden aangelegd, vertellen Herms en De Vries. Deze pompen hebben een ander doel, warmte-koude opslag (WKO), maar het mes snijdt aan twee kanten.
Warmte-koude opslag
De nieuwe gebouwen die in het stationsgebied verrijzen moeten allemaal aan strenge duurzaamheidsnormen voldoen. Een goede manier om hierin te investeren is door warmte-koude opslagsystemen aan te leggen. Hierbij wordt de ondergrond gebruikt als een soort reuzenthermosfles, waarin water kan worden opgeslagen om het op een constante temperatuur te houden. In de winter wordt het relatief warme water uit de grond omhoog gepompt om gebouwen te verwarmen. Het afgekoelde water wordt vervolgens weer teruggebacht in de bodem, waar het tot de zomer wordt opgeslagen. Dan wordt het opnieuw gebruikt, maar nu om gebouwen te koelen.
B.Scholten, via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0
Motor
Door de warmte-koude opslagsystemen wordt het water continu rondgepompt, en komt ook het grondwater in het gebied in beweging: De WKO-systemen vormen de motor van de wasmachine. Bovendien versnelt de hogere temperatuur van het water dat ´s zomers de grond in gaat de natuurlijke afbraak van de verontreinigende stoffen in de bodem. De Rabobank, de Jaarbeurs en het politiebureau Paardenveld hebben al WKO-systemen aan het werk. De komende jaren zullen hier enkele tientallen systemen bijkomen, die allemaal gaan bijdragen aan de bodemsanering in het gebied. De gemeente Utrecht zal al die tijd in de gaten te houden wat er met de vervuiling gebeurt, en zo mogelijk de lokatie en activiteit van de WKO-systemen bijsturen om de werking van de wasmachine te optimaliseren.
Nadelen?
Het klinkt allemaal prachtig, maar zijn er dan geen nadelen? Jawel hoor, vertelt Herms. Door het spoelen met water breken de VOCl´s weliswaar sneller af, maar raken ze ook meer verspreid door het gebied – de Biowasmachine heeft helaas geen afvoerbuis. En schone grond vies maken, dat is natuurlijk niet de bedoeling. Het is in Nederland zelfs verboden.
Het was slecht nieuws, dat de Biowasmachine toch mogelijk maakte. Terwijl de gemeente verwacht had lokale, geconcentreerde verontreinigingen aan te treffen, bleek namelijk het héle stationsgebied vervuild te zijn, al wisselden de concentraties sterk. “Hierdoor valt het gebied waarin de verontreiniging verspreid wordt uiteindelijk samen met het gebied dat we moeten saneren”, vertelt Herms. En verspreiding van een verontreiniging is wel toegestaan binnen de grenzen van een gebied dat voor het saneringsplan is aangewezen, zolang de grondwaterkwaliteit maar verbetert.
Monitoring
De grens van het saneringsgebied wordt scherp in de gaten gehouden, om in te kunnen grijpen als de vervuiling zich toch ook buiten het gebied blijkt te willen verspreiden. De Vries: “We willen 100 meter binnen de grens van het gebied een meetsysteem van peilbuizen aanleggen. Zodra dit waarschuwingssysteem verontreiniging signaleert is er nog genoeg tijd om tegenmaatregelen te treffen. We hebben dan nog ongeveer 10 jaar om iets doen voor de laatste 100 meter ook overbrugd zijn.” Zo´n maatregel zou bijvoorbeeld kunnen bestaan uit het bijvoeren van de bacteriën, door natuurlijke voedingsstoffen (nutriënten) aan het grondwater toe te voegen. Hierdoor neemt het aantal bacteriën toe en zal het effect van de wasmachine versterkt worden – alsof je er een extra schepje wasmiddel in doet.
Drinkwater
Tenslotte vormt de verticale verspreiding van de verontreiniging een mogelijke risicofactor. Het saneringsgebied beslaat een diepte van 5 tot 50 meter onder het maaiveld, en bestaat voornamelijk uit matig fijn zand. Aan de onderkant wordt het gebied begrensd door een slechtdoorlatende kleilaag. “De kans dat de verontreiniging zich naar beneden verspreidt is dus klein, maar we moeten het wel heel goed in de gaten houden”, zegt De Vries. Op een diepte van 70 meter bevindt zich namelijk een watervoerende laag waaruit drinkwater gewonnen wordt.
Langzaam
De ondergrond van het stationsgebied zal uiteindelijk schoner worden, maar gezien de omvang van de gehele historische verontreinigingen met VOCl zal het toch nog lang gaan duren voor de grond volledig gezuiverd is. Op grond van het saneringsplan is ingeschat dat er binnen 30 jaar ongeveer 40% minder vervuiling zal zijn over het gehele gebied, waarbij de zuivering het snelst gaat rondom de WKO-systemen. Veel alternatieven zijn er echter niet, in het centrum van een stad als Utrecht. Afgraven lijkt geen optie, en als dat wel zo zou zijn, waar zou je dan met de vervuilde grond heen moeten? Enorme machines waar de grond vervuild in gaat en schoon weer uit komt zouden een uitkomst zijn. Maar zulke biowasmachines bestaan nu eenmaal niet…
De Biowasmachine maakt deel uit van het Europese CityChlor-project. Daarbij wordt in verschillende Europese steden gezocht naar een effectieve en integrale aanpak van bodemvervuiling met chloorhoudende stoffen in de binnensteden.
Meer bacteriën als vuilinismannetjes:
Kleine hulp is grote poetser (Kennislinkartikel) Sprookjesbacterie eet metaal en geeft energie (Kennislinkartikel) Olie opgesloten op het strand (Kennislinkartikel)