Evolutiepsychologen doen onderzoek naar van alles en nog wat omtrent gedragingen van mensen. Nu krijgen zij daarbij hulp van wiskundigen: een team van de universiteiten van Bristol en Exeter gebruiken de speltheorie om te onderzoeken waarom de één zoveel over heeft voor anderen en de ander zo egoïstisch is als de pest. Hun theoretische model van menselijke interacties laat zien dat diversiteit in gedragingen gewaarborgd blijft van generatie op generatie.

Het team van wiskundigen, onder leiding van John McNamara, gebruikte tamelijk eenvoudige wiskundige regels om de ontwikkeling van gedragingen in opeenvolgende generaties te beschrijven. Het model is gebaseerd op een spel van vertrouwen en samenwerking. Veronderstel dat twee personen, zeg Alice en Bob (zo heten twee personen in wetenschappelijke uiteenzettingen nu eenmaal), moeten besluiten om samen te werken in een bepaalde situatie. Hun beslissing om met de ander in zee te gaan, hangt af van de mate waarin ze de ander vertrouwen. Alice is als eerste aan zet. Als zij besluit om Bob te vertrouwen en Bob geeft vervolgens aan ook haar te vertrouwen, dan krijgen beiden een zekere pay-off, die hoger is dan de pay-off die beiden zouden hebben als Alice Bob niet zou vertrouwen. Maar als Bob, nadat Alice te kennen heeft gegeven hem te vertrouwen, niet met haar in zee wil gaan, zal hij een nóg hogere pay-off krijgen, terwijl Alice dan niks heeft.

Alleen een erg naïeve Alice zal Bob in vertrouwen nemen; het heeft voor Bob namelijk geen enkele zin om ook háár te vertrouwen omdat zijn pay-off het hoogst is als hij niet met haar samenwerkt. In termen van evolutie zou je daarom verwachten dat naïeve Alices zullen uitsterven. Maar veronderstel nu dat een ‘sociaal bewustzijn’ ook een rol speelt bij het nemen van beslissingen. Zulks is in het echte leven natuurlijk het geval. Als Bobs handelen wordt waargenomen door toekomstige Alices, zal hij af en toe wel besluiten om samen te werken. Anders zouden al die toekomstige Alices meteen het vertrouwen in hem opzeggen, waardoor Bob immer zal kunnen fluiten naar een hoge pay-off. Als Alice het gedrag van Bob kan voorspellen op grond van eerdere ervaringen, kan er een levensvatbare evolutionaire handelsstrategie worden gehanteerd. De vraag is hoe de situatie zich ontwikkelt in een wereld met verschillende Alices en Bobs, met verschillende ‘graden van vertrouwen’.

Het team van onderzoekers stelde zich een populatie voor van individuen die paarsgewijs werden gekoppeld. Van elk paar heeft één de rol van Alice en één de rol van Bob. Van degenen met de Alice-rol vertrouwen sommigen Bob altijd, anderen vertrouwen Bob nooit, een derde groep vertrouwt Bob als in eerdere observaties is gebleken dat Bob ten minste één keer heeft samengewerkt, enzovoorts. De laatstgenoemde groep is een voorbeeld waarbij sociaal bewustzijn meespeelt in de te nemen beslissing. Ook voor degenen met de rol van Bob zijn verschillende varianten. Met theorie uit de kansrekening en statistiek kan de ‘verwachte pay-off’ worden berekend. Deze verwachtingen worden gebruikt om de situatie van een volgende generatie te berekenen.

De onderzoekers stopten de beginverdeling in de computer, die vervolgens aan het werk ging om vast te stellen hoe de situatie zich generatie op generatie verder ontwikkelt. Voor zekere beginwaarden stabiliseert de situatie zich op een gegeven moment: de verdeling van diverse Alices en Bobs verandert niet meer. Hoewel echte personen een complexer karakter hebben dan de virtuele individuen in het model, maakt het onderzoek wel iets duidelijk: diversiteit is geen mysterie. Niet iedereen handelt op dezelfde manier; dat is al eeuwen zo en zal ook altijd zo blijven.