Jemen en Ethiopië hebben historische banden die eeuwenlang terug gaan. The legendarische Koningin van Sheba (of Bilqis, zoals zij in het Arabisch wordt genoemd), leefde twaalf eeuwen geleden en zou over een keizerrijk dat zich over Jemen en Ethiopië uitstrekte hebben geheerst. Ethiopiërs bezetten Jemen in de vijfde eeuw na Christus, en Jemenieten migreerden vanaf de dertiende eeuw naar Ethiopië.
Deze lange historische banden hebben de bevolking aan beide kanten van de Rode Zee beïnvloed maar daar is weinig van terug te vinden in wetenschappelijke studies. De meeste studies die over Jemen gaan richten zich op de tribale bevolking in het ruige berglandschap in Noord-Jemen. Sommige onderzoekers hebben zich wel bezig gehouden met de Akhdam, een bevolkingsgroep die zich aan de onderkant van de Jemenitische samenleving bevindt en Afrikaanse wortels zou hebben.
Hedendaagse migratie tussen Jemen en Ethiopië krijgt echter nauwelijks wetenschappelijke aandacht, terwijl de vele migranten die de oversteek naar Jemen maken een goed beeld geven van de economische, politieke en sociale ontwikkelingen die de beide landen doormaken.
Ethiopische migratie
In de jaren negentig nam de migratie van Ethiopische migranten naar Jemen toe. Daarvoor was, onder het dictatoriale bewind van Mengistu, arbeidsmigratie vanuit Ethiopië juist zeer beperkt. Alleen hoogopgeleide Ethiopiërs konden een paspoort krijgen en migreren. Het grootste deel van de Ethiopiërs die in de jaren zeventig en tachtig het land verliet waren vluchtelingen. Het bewind dat in 1991, na de val van Mengistu, aan de macht kwam maakte ‘freedom of movement’, ofwel bewegingsvrijheid, een constitutioneel recht: Daarom mocht vervolgens iedereen het land verlaten, met als gevolg dat veel Ethiopiërs hun heil in het buitenland gingen zoeken.
Het optimisme dat het land zich zou ontwikkelen en uit de armoedezone zou komen verdween namelijk snel. De infrastructuur in het land is verbeterd, er zijn scholen en universiteiten in de rurale gebieden gebouwd, en de economie is sterk gegroeid, maar daarentegen blijven de armoede, werkloosheid en onderdrukking nog steeds heel groot. Het regime dat aan de macht kwam in 1991 wordt door het Westen als democratisch gezien, maar binnenslands is er geen oppositie mogelijk en iedereen die een andere mening is toegedaan wordt opgepakt. De regering doet er alles aan om aan de macht te blijven, maar niets om de bevolking bestaanszekerheid te geven.
Het gevolg is dat steeds meer Ethiopiërs naar het buitenland migreren; naar Libië in de hoop zo Europa te bereiken, naar het Midden-Oosten, naar Zuid-Afrika, naar Australië en de Verenigde Staten. Jonge mannen en vrouwen die geen toekomst voor zich zien in Ethiopië zoeken hun heil in migratie, vaak gestimuleerd door tussenpersonen die via mensensmokkel hun geld verdienen.
Dienstmeisjes
Een van de grootste migratiestromen vanuit Ethiopië is die van jonge vrouwen naar het Midden-Oosten om daar als ‘dienstmeisje’ aan de slag te gaan. Libanon, Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten en Koeweit zijn belangrijke bestemmingen. Jaarlijks migreren er duizenden vrouwen via uitzendbureaus of via vrienden en familie. Ook Jemen, geografisch dichterbij maar financieel minder aantrekkelijk vanwege de lagere salarissen, werd in de jaren negentig een bestemming voor Ethiopische vrouwen.
Het in dienst nemen van betaalde huishoudelijk werksters werd steeds gebruikelijker onder de Jemenitische middenklasse in de grote steden. Dit is aan de ene kant te verklaren door het feit dat steeds meer vrouwen onderwijs hebben genoten en de arbeidsmarkt zijn opgegaan, waardoor zij hulp in de huishouding nodig hebben. Anderzijds is het in dienst nemen van migrantenvrouwen als huishoudsters ook een belangrijk statussymbool geworden, met name voor de middenklasse.
De Jemenitische markt voor huishoudelijk werksters kent een duidelijke hiërarchie gebaseerd op nationaliteit en klasse. Somalische vrouwen staan lager in de hiërarchie van huishoudelijk werksters; zij worden alleen in dienst genomen door de (lagere) middenklasse en wonen nooit bij hun werkgevers in. Ethiopische vrouwen hebben een hogere status en werken vaak als inwonende huishoudsters voor de (hogere) middenklasse. Bovenaan de ladder staan Aziatische, en dan met name Filippijnse, vrouwen. Zij werken voor de hogere klasse en elitefamilies, wonen vrijwel altijd bij de families in huis en verrichten niet alleen schoonmaakwerk maar hebben ook zorgtaken, zoals zich bekommeren om kinderen en ouderen.
Jemenitische vrouwen willen niet als schoonmaakster werken voor Jemenitische families: het werk heeft een lage status en tast hun respectabiliteit aan, onder anderen doordat ze in de privé-sfeer werken en in aanraking komen met niet-verwante mannen. Jemenitische families willen ook geen Jemenitische vrouwen als huishoudster: ze vinden hen niet schoon genoeg en vertrouwen hen niet.
Crisis in Jemen
De politieke onrust die in 2011 in Jemen uitbrak heeft een grote invloed gehad op de migratie van Ethiopische vrouwen. Veel van de vrouwen die ik tijdens mijn onderzoek in 2003-2006 heb geïnterviewd zijn naar Ethiopië teruggekeerd of hebben elders in de regio werk gevonden. Dit kwam niet zo zeer door de politieke instabiliteit en het geweld dat sinds 2011 aan de orde van de dag is, maar meer door de slechte economische situatie waardoor hun salarissen niet meer toereikend waren.
Alleen diegenen die een goed betaalde baan hadden, omdat zij bijvoorbeeld voor internationale organisaties of voor de hogere klasse werkten, zijn in Jemen gebleven. Ongedocumenteerde migrantenvrouwen zijn vaak de grens met Saoedi-Arabië overgestoken of naar Ethiopië teruggekeerd.
Martelkampen
Tegelijkertijd is het aantal Ethiopische mannen dat de oversteek naar Jemen maakt, met als doel naar Saoedi-Arabië door te reizen, exponentieel gegroeid. In de jaren negentig en tweeduizend waren het vooral Somalische vluchtelingen die via smokkelaars naar Jemen kwamen, in overvolle boten, zoals we die kennen van de oversteek van Noord-Afrika naar Zuid-Europa. Berichten over schipbreuken met alle gevolgen van dien kwamen regelmatig in de Jemenitische media.
Nu bereiken ons andere berichten. Het rapport van Human Rights Watch beschrijft martelkampen in Jemen, waar Ethiopische migranten gevangen worden gehouden en gemarteld met als doel geld los te troggelen van hun familieleden. Het rapport is er een in een rij van (media) rapporten over de onmenselijke manier waarop Ethiopische migranten in Jemen worden ontvangen. De verhalen over afpersing, uitbuiting, en mishandeling zijn dramatisch.
Ethiopische migranten worden direct na aankomst in Jemen gevangen genomen door Jemenitische criminelen, die hen opsluiten totdat zij een grote som geld hebben betaald. Mannen worden op gruwelijke wijze mishandeld, en de weinige vrouwen die de oversteek naar Jemen wagen worden structureel verkracht. Vaak verdwijnen de vrouwen na aankomst in Jemen; de vermoedens bestaan dat zij worden doorverkocht om in de huishouding of prostitutie te werk gesteld te worden, in Jemen of in andere landen op het Arabisch Schiereiland.
Jemenitische autoriteiten sluiten hun ogen of werken mee om zo extra geld te verdienen. De chaos in het land heeft tot grootschalige corruptiepraktijken geleid en een ieder probeer op zijn manier een graantje mee te pikken. Als reactie op de gruwelijke verhalen van teruggekeerde migranten kondigde de Ethiopische regering in november 2013 een verbod op migratie naar het Midden-Oosten af, maar tot nu toe is er niets gedaan om illegale migratie tegen te gaan. Terwijl in Nederland alleen de berichten over gevangengenomen Westerlingen doordringen, vinden er in Jemen dagelijks ontvoeringen plaats die veel dramatischer en onmenselijker zijn.
Marina de Regt is antropoloog en verbonden aan de Afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de Vrije Universiteit Amsterdam. Ook op Standplaats Wereld, het antropologie weblog van de VU, berichtte zij over de martelkampen in Jemen.
Verder lezen:
- Marina de Regt, 2010, “Ways to Come, Ways to Leave: Gender, Mobility, and Il/legality among Ethiopian Domestic Workers in Yemen”. Gender & Society 24 (2): 237-260.
- Marina de Regt, 2009, “Preferences and Prejudices: Employers’ Views on Domestic Workers in the Republic of Yemen”. Signs: Journal of Women in Culture and Society 34 (3): 559-581.
- Human Rights Watch, 2014, Yemen’s Torture Camps: Abuse of Migrants by Human Traffickers in a Climate of Impunity.
- Regional Mixed Migration Secretariat, 2014, The Letter of the Law: Regular and Irregular Migration in Saudi Arabia in a Context of Rapid Change.
- Regional Mixed Migration Secretariat and Danish Refugee Council, 2012, Desperate Choices: Conditions, Risks and Protection Failures affecting Ethiopian Migrants in Yemen.