Lake District heeft alles wat een toerist zich maar wensen kan: indrukwekkende bergen, eindeloze vergezichten en pittoreske huisjes. Het lijkt alsof Lake District gemaakt is om in te wandelen en te picknicken. Logisch dat dit gebied door zo’n twintig miljoen mensen per jaar wordt bezocht. Toch?
Daar is niks logisch aan, vindt de Britse socioloog John Urry. “Het is helemaal niet vanzelfsprekend of onvermijdelijk dat al die mensen vrijwillig deze ene plek bezoeken,” schrijft hij in zijn boek Consuming places. Dat we Lake District zo graag bezoeken, is volgens Urry geen kwestie van een aangeboren liefde voor dit natuurgebied, maar van culturele normen en aangeleerde smaak. Net als andere toeristische trekpleisters, leren we van onze omgeving dat bepaalde plekken de moeite waard zijn om te bezoeken.
Lake District ‘ontdekt’
John Urry is niet de enige die dat zegt. Er is een heel bataljon cultuurwetenschappers bezig te bestuderen hoe toeristische hotspots in feite door mensen worden ‘gemaakt’ en geconstrueerd. Ook Rob van der Laarse, erfgoedspecialist aan de Universiteit van Amsterdam, houdt zich hier mee bezig. Volgens hem laat de geschiedenis van Lake District goed zien hoe een lelijk eendje in een zwaan kan veranderen. Niet omdat het landschap daadwerkelijk is getransformeerd, maar omdat mensen er anders naar zijn gaan kijken.
Het Lake District werd tot zo’n tweehonderd jaar geleden gezien als een ontoegankelijk, ongastvrij, woest en gevaarlijk niemandsland waar je het liefst zo snel mogelijk doorheen reisde. “Het was een moerassige en bergachtige wildernis waar eigenlijk nooit iemand kwam,” zegt Rob van der Laarse. “al woonden er natuurlijk gewoon kleine boeren die daar altijd al hadden gewoond. Plotseling werd het gebied echter ‘ontdekt’ door rijke aristocraten uit Londen en andere Zuid-Engelse steden.” Het was deze aristocratische elite die het gebied op de kaart zette.
Smaakrevolutie
Wat zagen die rijke stadsmensen opeens in dat onbeschaafde achterland? Daar zijn verschillende verklaringen voor. Volgens Rob van der Laarse heeft dat alles te maken met smaak. “Je kan wel zeggen dat er een ware smaakrevolutie plaatsvond. Wat de elite eerst mooi vond was natuur die voor ons geen natuur meer is, zoals aangelegde, formele tuinen met lange zichtassen. Vanaf de 18e eeuw ontstaat er een nieuwe smaak die draait om natuurlijkheid.”
Onder invloed van de Romantiek, krijgt de elite een voorkeur voor echte, authentieke en natuurlijke landschappen, zoals de Alpen. Natuur moest emoties opwekken, ontroeren en zelfs huiveringwekkend en beangstigend zijn. Van der Laarse: “Natuur moest je beléven.” Het Lake District beantwoordde aan de nieuwe criteria. “Lake District is een uitgesproken pittoresk landschap met zijn wandelpaadjes, dorpen en schaapjes. Maar tegelijkertijd zijn er ook huiveringwekkende bergen, waar je, als je verdwaalt of pech hebt, kan overlijden. Deze combinatie van het pittoreske en sublieme landschap, maakte het Lake District erg aantrekkelijk.”
Een eigen landschap
Een andere factor die heeft gedragen aan de ‘ontdekking’ van Lake District, is politiek. Net als in de rest van Europa, groeide ook in Engeland het nationaal bewustzijn. Engelsen zochten naar een eigen nationale identiteit, ook in het landschap. “De Engelsen vonden dat ze hun eigen landschappen moesten koesteren, in plaats van de natuur uit andere streken na te bootsen”, vertelt Van der Laarse. In Lake District vonden ze dat ‘typische Engelse’ waar ze naar op zoek waren. Het landschap verschilde genoeg van Franse aangeharkte tuinen, Nederlandse sloten en de Zwitserse Alpen om het authentieke Engeland te gaan vertegenwoordigen. Lake District werd dan ook een nationaal icoon. Van der Laarse: “De groeiende populariteit van Lake District had te maken met een soort patriottisme.”
Toen het leven nog goed was
Naast de smaakrevolutie en het patriottisme, speelden ook andere maatschappelijke veranderingen een belangrijke rol. De ontdekking van Lake District vond plaats in dezelfde tijd dat de eerste fabrieken als paddenstoelen uit de grond schoten en miljoenen boeren het platteland verruilden voor een leven als arbeider in de stad. Modernisering, verstedelijking en industrialisering leidden tot sociale onrust en onzekerheid. Vol verlangen en nostalgie keek de elite terug naar een tijd waarin het leven nog simpel en puur was.
Lake District paste in dit plaatje van een simpel en puur verleden. De Britse historica Wendy Joy Darby schrijft hierover: “Het Lake District werd door de intellectuele elite gewaardeerd, juist vanwege het feit dat het zo anders en ver verwijderd was van de nieuwe steden.” In Lake District had de tijd zogenaamd stil gestaan. Daar kon men nog het echte Engeland ervaren dat in de rest van het land zo snel aan het verdwijnen was.
Beschermen tegen de massa
Voor de elite werd Lake District een toevluchtsoord, waar men even niet geconfronteerd werd met arbeiders, haast en alle bedreigingen van het moderne leven. “Voor een tijdje kon de elite zich in Lake District verschuilen voor de lagere klassen,” schrijft Darby. Heel lang konden ze Lake District echter niet voor zichzelf houden. “In 1830 begint het grote drama,” zegt Van der Laarse. Er worden dan plannen gemaakt voor een spoorweg, waardoor arbeiders uit de omliggende industriesteden makkelijk per trein naar het gebied kunnen reizen. De aristocratische Lake District-liefhebbers gaan zich vervolgens verenigen in allerlei organisaties voor natuurbehoud, om zo Lake District te kunnen beschermen tegen massatoerisme. Van der Laarse: “Het conflict liep hoog op. Zelfs tot in het parlement werd er over de toekomst van het Lake District getwist.”
Een van de belangrijkste argumenten van de elite om de komst van de spoorweg tegen te gaan, was dat de nieuwe bezoekers niet zouden weten hoe ze van deze ruige natuur moesten genieten. Van der Laarse: “Aristocraten beschouwden het gebied als hun eigen landschap, dat alleen zij echt kenden en wisten te waarderen.” Net zoals het kijken naar kunst, zou het beleven van de natuur scholing en oefening nodig hebben. Om de natuur echt te waarderen, moest je een ware connaisseur zijn, zo dachten de beschermheren van Lake District.
De strijd om Lake District ging daarmee over veel meer dan natuurbehoud alleen: het ging over wie waar mocht komen, en wie het recht had om op de paadjes in dit nationale erfgoed rond te lopen. In feite was Lake District het toneel van een sociaal conflict.
De toerismeparadox
“Aristocratische natuurliefhebbers maakten in de negentiende eeuw een onderscheid tussen de echte reiziger en allerlei hordes die niet wisten hoe ze de natuur moesten waarderen,” zegt Rob van der Laarse.
Dat klinkt bekend. Het onderscheid tussen de echte reiziger en de massatoerist bestaat nog steeds. De huidige elite, meestal niet meer aristocratisch maar wel rijk, hogeropgeleid of intellectueel, kiest vaak een vakantiebestemming ‘buiten de gebaande paden’: een rondreis in Peru, Mongolië per paard of een rustig hotelletje in een authentiek Frans dorpje. Het idee dat echte reizigers naar onontdekte plekken gaan, heerst nog altijd.
Maar er is een probleem. Net zoals bij Lake District, blijven de beste geheimen nooit lang geheim. “Dat noemen we de toerismeparadox: we willen allemaal daar naartoe waar nog niemand is geweest”, verklaart Rob van der Laarse. “We willen naar ongenaakbare stranden, authentieke vissersdorpjes en ongerepte natuur. Maar als we daar tien jaar later terugkomen, blijkt er een groot hotel te staan en zit je met honderden mensen tegelijk aan picknicktafeltjes. De geschiedenis van Lake District is daar een prachtig voorbeeld van.”
De reiziger is gewaarschuwd. Wie de volgende keer op een bankje aan een authentiek meertje in een onontdekt gebied zit, rest maar een ding: verklap je vakantietips aan niemand. Ook niet aan de mensen aan wie je wilt laten zien dat jij een échte reiziger bent.
Lees ook
- Stereotypen in de reiskoffer (Kennislink)
- Het verleden van ons allemaal (artikel van Van der Laarse, pdf)
- Tiener heeft niets met veenweide (Kennislink)
- Twisten over smaak (Kennislink)
Geïnteresseerd in toerisme en cultuur? Doe dan mee met de vakantiefotowedstrijd en maak kans op een boek!