In samenwerking met Paul Dolk en Carlo Seddaiu van Volkssterrenwacht Copernicus te Haarlem, Volkssterrenwacht Mira te Grimbergen (België) en Astronet, verzorgde Kennislink op de onderstaande pagina een live webcast van de totale maansverduistering.

Bloedrood

Op dinsdagavond 4 mei 2004 was vlak boven de oostelijke horizon een volledige maansverduistering te zien. De verduistering begon rond 19.50 uur en duurde tot ongeveer 01.10 uur. De intrede van de Maan in de donkere kernschaduw van de aarde begon om 20.49 uur, maar de maan kwam pas omstreeks 21.00 uur op, zodat de allereerste ‘hap’ uit de maan niet te zien was.

Maar daarna klom de maan geleidelijk hoger aan de hemel. Zij stond op 6 graden hoogte toen zij geheel in de donkere kernschaduw van de aarde schuilging. Bij het einde van de totaliteit bevond de maan zich op 13 graden hoogte en bij het einde van de daarop volgende gedeeltelijke fase op 18 graden hoogte.

Bij een maansverduistering trekt de maan door de schaduw van de aarde. Er ontbreekt een ‘hap’ uit de volle maan en die wordt steeds groter totdat de maan volledig door de donkere aardschaduw is ‘opgeslokt’. De maan is dan niet helemaal onzichtbaar, maar straalt nog met een donkere, oranje-rode gloed. Vanaf de maan gezien is namelijk een oranje-rode ring om aarde te zien: het licht van alle zonsondergangen en zonsopkomsten op onze planeet.

Het verloop van de maansverduistering is in onderstaande figuur afgebeeld. Daarbij waren de volgende momenten van belang. Om 21.52 u. trad de maan de donkere kernschaduw van de aarde binnen. Vanaf dat moment ontbrak links onderaan een steeds groter wordend stuk van de maan. Om 22.30 u. was de maan totaal verduisterd. De totale verduistering duurde tot 23.08 u.

Gedurende de vroege ochtend van donderdag 28 oktober dit jaar vindt weer een totale maansverduistering plaats. Deze is van begin tot eind te zien. Tijdens de totaliteit staat de maan dan een stuk hoger aan de hemel.

Kleur en helderheid

Wie praktisch onderzoek wil doen aan maansverduisteringen, kan op eenvoudige wijze metingen verrichten aan de helderheid van de maan tijdens de totale fase. Hoe helder blijft de maan? Doorgaans verzwakt het maanlicht met een factor tienduizend, ofwel tien magnituden. Dus van magnitude -12,7 bij Volle Maan tot magnitude -2,7 tijdens de totale verduisteringsfase. Maar dat is nooit precies van tevoren te voorspellen.

Volgens de Franse astronoom Danjon (1890-1967) zou de helderheid van de totale verduistering afhangen van de 11-jaarlijkse zonnevlekkencyclus. Kort na een minimum aan zonnevlekken zouden de verduisteringen zeer donker zijn, om dan in de loop van de volgende jaren geleidelijk in helderheid toe te nemen. Dit zou zo doorgaan tot vlak voor het volgende zonnevlekkenminimum, waarna de verduisteringen weer heel donker zouden beginnen.

Nu is de dichtheid van de aardatmosfeer boven een hoogte van circa 200 km afhankelijk van de zonnevlekkencyclus. In jaren met veel zonnevlekken (1957, 1968, 1979, 1989 en 2000) is die groter dan in jaren met weinig zonnevlekken (1964, 1976, 1986, 1995). Dat werd al kort na de lancering van de eerste kunstmanen vastgesteld aan de hand van de wrijving die deze objecten ondergingen tijdens hun omloop om de aarde. Toch is het moeilijk voorstelbaar dat de hoge aardatmosfeer zóveel extra zonlicht zou afbuigen. Bovendien: hoe ontstaat dan de abrupte overgang van zeer heldere naar zeer donkere verduisteringen ten tijde van het zonnevlekkenminimum?

Veel waarschijnlijker zijn de helderheidsverschillen van ‘aardse’ oorsprong, zoals veel stof in onze atmosfeer door vulkaanuitbarstingen. Maanden na de uitbarstingen van de vulkanen Krakatau (1883), Mont Pelée (1902), Gunung Agung (1963), El Chichón (1982) en Pinatubo (1991) volgden totale maansverduisteringen die zeer donker, of voor het blote oog zelfs volkomen onzichtbaar waren. Daarom kan iedere maansverduistering voor een verrassing zorgen!

Schaal van Danjon

Met het blote oog kan de helderheid van een maansverduistering worden geschat. Dit gebeurt aan de hand van een schaal, die werd ontworpen door de al eerdere genoemde Franse astronoom Danjon. Hierin worden de kleur en helderheid van de totaal verduisterde maan als volgt omschreven:

L=0. Zeer donkere verduistering. Vooral bij het centrale deel van de aardse slagschaduw is de maan nauwelijks zichtbaar. L=1. Donkere verduistering. De maan is donkerbruin of grijsachtig getint en er zijn nauwelijks oppervlaktedetails te zien. L=2. Donkere, dieprode maan. Het centrum van de slagschaduw is veel donkerder dan de oranje-achtige rand. L=3. Heldere verduistering met een steenrode kleur. De rand is nu geelachtig getint. L=4. Zeer heldere verduistering. De maan is koper-rood of oranje-rood van kleur en heeft een heldere, blauwe rand. Natuurlijk heeft zo’n Danjon-schatting alleen waarde als ook rekening wordt gehouden met de hoogte van de maan boven de horizon en de doorzichtigheid van de lucht.

Intrede van maankraters

Wie over een telescoop van minimaal 60 mm opening beschikt, kan zich verdienstelijk maken door het meten van de tijdstippen waarop de middelpunten van sommige kraters op de maan uit de donkere aardschaduw treden. Deze tijdstippen moeten tot circa 6 seconden nauwkeurig gemeten worden. Geruik de ‘pips’ die elk heel uur door de Hilversumse zenders worden uitgezonden als ijkbron. Voor de verduistering van vandaag volgen hier de voorspelde tijdstippen voor de intrede van enkele goed herkenbare kraters en voor twee bergpieken op de maan.

Sterbedekkingen

Tijdens de maansverduistering vonden ook enkele sterbedekkingen plaats. De gegevens in de tabel hieronder zijn berekend voor Utrecht. In de Sterrengids 2004 is extra informatie te vinden hoe tijdstipen te berekenen voor andere plaatsen dan Utrecht. De positiehoek P worden gerekend in graden vanaf de noordpunt van de maan over het oosten.

Lijst van totale maansverduisteringen

De tabel hieronder bevat alle totale maansverduisteringen tot en met 2015. Sommige zijn niet waarneembaar vanuit onze streken. Het is bij ons dan dag en de maan (die immers vol is en dus recht tegenover de zon aan de hemel staat) staat onder de horizon. In een dergelijk geval ontbreekt een waarde bij de kolom ‘hoogte’.

Voor elke verduistering vermeldt de tabel het tijdstip van het maximum van de totaliteit (in UT: Universal Time, ofwel Wereldtijd; in de periode van wintertijd moet hier één uur, en in de periode met zomertijd twee uur worden bijgeteld), en de duur van de totale fase in uren en minuten. De hoogte van de maan geldt voor het maximum van de totaliteit en is berekend voor midden-Nederland (52°00’ NB, 05°30’ OL). De verduisteringen van 2010 en 2022 zijn vermeld doordat het begin van hun totale fase nog plaatsvindt boven de horizon.

Uit de tabel is op te maken dat de verduistering van 28 oktober 2004 zich onder veel betere omstandigheden zal voordoen dan die van 4 mei. Mis als het helder weer is de verduistering van 4 mei echter niet. Ze kan prima dienen als een soort ‘generale repetitie’. Bovendien vindt de verduistering van 28 oktober erg laat plaats.

Zeer zeldzame venusovergang!

Op dinsdag 8 juni 2004 vindt een zeer zeldzame Venusovergang plaats. De planeet Venus trekt dan als een grote, zwarte stip voor de zon langs. Dit zeldzame hemelverschijnsel heeft zich al 122 jaar niet meer voorgedaan.

Kennislink zal in samenwerking met Volkssterrenwacht Copernicus, Museum Sterrenwacht Sonnenborgh, de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA), de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO), de Dutch Open Telescope (DOT) en het Universiteitsmuseum Utrecht een live webcast van de Venusovergang verzorgen, aangevuld met beelden vanaf andere lokaties op en wereld én vanuit de ruimte met behulp van de ESA/NASA zonsverkenner SOHO.

Via de gemeenschappelijke website www.venusovergang.nl zal vanaf begin mei informatie worden verschaft hoe de Venusovergang veilig waar te nemen en hoe met tijdsbepalingen vanaf verschillende plaatsen op de wereld de afstand van de aarde tot de zon kan worden berekend.