De Waddenzee is een uniek gebied. Het water is ondiep en relatief warm, waardoor veel planten en dieren er graag vertoeven. Op de droogvallende wadplaten leven verschillende soorten wormen en schelpdieren. Zij vormen een belangrijke voedselbron voor vogels die naar de Waddenzee komen om te broeden of te overwinteren. Vogels zijn echter niet de enigen die naar het Waddengebied trekken voor hun rust. Met name in de lente- en zomermaanden worden de eilanden overspoeld door dagjesmensen en toeristen.

Het waddengebied, gezien vanuit de lucht.

Recreanten maken op hun eigen manier gebruik van het waddengebied. Sommige toeristen varen met kleine (motor)bootjes richting zandplaten die voortdurend droog liggen, zoals Simonszand of de Engelsmanplaat. Daar gaan zij van boord en verblijven er over het algemeen enkele uren om te zonnen of van de natuur te genieten. Andere mensen zijn liever wat actiever bezig en gaan kitesurfen of nemen deel aan een georganiseerde wadlooptocht. Die recreatie blijft voor vogels niet onopgemerkt en het kan zelfs zijn dat zij erdoor verstoord worden. In dat geval verandert het gedrag van de vogel op het moment dat toeristen te dicht in de buurt komen.

Er is veel onderzoek gedaan naar de verstoring van wadvogels door recreatieve activiteiten. Traditiegetrouw gebeurt dat vooral door te kijken naar opvliegreacties van vogels. Vanaf welke afstand vliegt een vogel weg als toeristen zijn leefgebied betreden? En hoe lang duurt het voordat hij weer terugkeert? Biologen Cor Smit en George Visser beantwoorden deze vragen in een uitgebreid onderzoeksrapport. Zij maken in hun analyse onderscheid tussen rustende vogels en vogels die op het wad naar voedsel zoeken (foeragerende vogels).

Verstoring van rustende vogels

Rustende vogels gebruiken het wad als slaapplaats. Als mensen te dicht in de buurt komen, schrikken ze wakker. Dat is duidelijk terug te zien in het gedrag. Een wakker geschrokken vogel kijkt voortdurend om zich heen en gaat vaak rondlopen in plaats van dat hij rustig blijft liggen. Naderen de toeristen steeds dichter, dan zal de vogel uiteindelijk opvliegen. Vanaf welke afstand dat gebeurt, verschilt tussen soorten. De goudplevier, bijvoorbeeld, is vrij tolerant en vliegt pas weg als mensen tot 50 meter genaderd zijn. De wulp en de tureluur moeten veel minder hebben van het onaangekondigde bezoek en verdwijnen als toeristen binnen een straal van 95 meter komen.

De wulp houdt niet van onverwacht bezoek en wijkt daarom in het toeristische seizoen uit naar rustige gebieden.

Wikimedia Commons

Sommige vogels kunnen zich aanpassen aan het gedrag van recreanten. Op het oostelijk deel van Ameland zitten in warme zomernachten met gemak duizenden wulpen. Overdag, als er veel toeristen op het eiland rondlopen, zijn dat er maar een paar honderd. Op dat drukke tijdstip wijken de vogels liever uit naar de Engelsmanplaat en de Friese kust. In de winter, als er maar weinig mensen op het eiland zijn, verblijven de wulpen wel voornamelijk op Ameland. Ook de rosse grutto gebruikt in de zomer en in de winter verschillende rustplaatsen om de confrontatie met toeristen zo veel mogelijk te ontwijken.

Verstoring van foeragerende vogels

Vogels die op het wad naar voedsel zoeken hebben met name last van wadlopers. Hoe vaker er wandelaars voorbij trekken, hoe groter de mate van verstoring is. Ook het gedrag van de recreanten speelt een belangrijke rol. Een groep wadlopers maakt meer lawaai dan een eenzame wandelaar en dus zullen de vogels eerder opvliegen als er een groep mensen in de buurt komt. Er bestaat een formule om precies uit te rekenen hoeveel voedselgebied een vogel tijdelijk verliest door passerende wadlopers.

Die formule luidt:

surface = Πr₂² + 2r₁ x h₁ x s + 2 (r₂-r₁) x h₂ x s

Waarin:

Een groep wadlopers zorgt voor een sterkere verstoring dan een individuele wandelaar.

Wikimedia Commons

Een rekenvoorbeeld voor de scholekster (zie tabel boven) leert dat wadlopers een groot gebied kunnen verstoren. Nadert een wadloper met een snelheid van ruim drie kilometer per uur, dan gebruikt de vogel een gebied van twintig hectare tijdelijk niet om naar voedsel te zoeken. Hoe vangen zij zo’n verstoring op? Vogels die niet gebonden zijn aan hun leefgebied verplaatsen zich naar een alternatief gebied. Zijn er veel verstoringen dan kan een alternatief gebied uitgroeien tot verzamelplaats van vogels. En dat is nadelig voor de voedselopname. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat vogels minder voedsel opnemen als zij met z’n allen op een kluitje zitten. Dat komt waarschijnlijk doordat zij in die situatie meer met elkaar bezig zijn dan met het zoeken naar voedsel.

Ook een vogel die sterk afhankelijk is van zijn leefgebied gaat er vandoor wanneer toeristen te dicht in de buurt komen. Zo’n territoriale vogel trekt zich terug in een ander gebied, maar eet daar bijna niets. Hij besteedt zijn tijd met rusten en rondlopen totdat de verstoring in zijn eigen leefgebied voorbij is. Dan keert hij terug. Na terugkeer is de voedselopname van een territoriale vogel vaak tijdelijk iets hoger dan voor de verstoring.

Vogel laat zelf verstoring zien

Onderzoek op basis van opvliegreacties is niet altijd betrouwbaar. Als vogels leren om een verstoord gebied te mijden, zijn vluchtreacties niet meer te meten. Aan de andere kant veroorzaakt een zeldzame verstoring in een rustig gebied waarschijnlijk een grote schrikreactie. Zo’n zeldzame verstoring lijkt dan een grote impact te hebben, terwijl vogels vaak snel naar het gebied terugkeren.

Bioloog Abel Gyimesi heeft een nieuwe methode gevonden om het effect van menselijke verstoring op vogels te meten. Zowel na verstoring als bij natuurlijke predatie hebben vogels vaak te maken met een beperkte beschikbaarheid van voedsel of broedplaatsen. Uit eerder onderzoek bleek dat een vogel in een gebied met veel roofdieren meer voedsel achterlaat dan in een gebied waar hij rustig zijn buikje rond kan eten. Het effect van menselijke activiteit is op dezelfde manier te meten. Blijft er na verstoring veel voedsel achter? Dan heeft de vogel waarschijnlijk last gehad van passerende toeristen.

In het Lauwersmeer voedt de kleine zwaan zich met deze knolletjes van het schedefonteinkruid.

Wikimedia Commons

Gyimesi nam de proef op de som in het Lauwersmeer, het leefgebied van de kleine zwaan. In de herfst is dit meer het laatste tussenstoppunt voor de migrerende zwanen. Ze verblijven er enkele weken en voeden zich in die periode met knolletjes van het schedefonteinkruid. Naast het centrale gedeelte bestaat het Lauwersmeer uit negen uitlopers. Een aantal van die uitlopers is opengesteld voor pleziervaart. Verstoring door motorbootjes en zeilboten zorgt ervoor dat de zwanen meer knolletjes achterlaten in uitlopers waar gevaren wordt. Op deze manier laten de vogels zelf zien waar ze last hebben van verstoring.

Net als de wulp en de rosse grutto, heeft ook de kleine zwaan een tactiek gevonden om verstorende toeristen te ontlopen. Overdag zoeken de zwanen hun voedsel in de rustige uitlopers van het Lauwersmeer, en pas ’s avonds trekken zij naar de gebieden waar overdag volop gevaren wordt. Verstoring door toeristen in het Waddengebied is er dus wel, maar van een blijvend nadelig effect voor de wadvogels is meestal geen sprake.

Zie ook

Animatie van de Waddenzee Verstoring van wadvogels (Ecomare)

Meer over de Wadden op Kennislink

Oeps: Onbekende tag `feed’ met attributen {"url"=>"https://www.nemokennislink.nl/kernwoorden/wad/wadden/index.atom?m=of", “max”=>"10", “detail”=>"minder"}