Bij genetische modificatie pruttelde de vraag al: is deze techniek niet gevoelig voor misbruik door bioterroristen? Met synthetische biologie, waarmee het veel makkelijker is om bacteriën en virussen te ontwerpen of na te bouwen, lijkt de vraag nog belangrijker. Zo bouwden Amerikaanse synthetisch biologen in 2005 de Spaanse griep na, een virus met minstens twintig miljoen doden op zijn naam. Een beetje terrorist met wat geld kan dat ook, misschien zelfs met engere ziektes. Maar is dat wel realistisch?

“Onwaarschijnlijk”, zegt Ron Fouchier, hoogleraar virologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en medeauteur van het veiligheidsrapport over synthetische biologie door de Commissie Genetische Modificatie (COGEM). “Kijk, alles is natuurlijk mogelijk, maar terrorisme gaat meer om de angst die het veroorzaakt. Dat bereik je al wanneer mensen zich bedreigd voelen door bijvoorbeeld een poederbrief – het maakt dan echt niet uit of die poeder later onschuldig blijkt te zijn.”

In de VS brak in 2001 paniek uit om poederbrieven met anthrax. Hier controleert een specialist de post bij een brievenbus.

En zelfs als een terrorist een flinke ziekte wil loslaten, dan vindt Fouchier het omslachtig om dat met synthetische biologie te doen. “Natuurlijke ziekteverwekkers zijn al gevaarlijk genoeg. Denk maar aan de vogelgriep of het Ebolavirus. Je hoeft niet eens de moeite te nemen om het na te bouwen.” Natuurlijke ziekteverwekkers hebben het ‘voordeel’ van duizenden jaren evolutie: ze hebben na al die tijd een immens ingewikkelde combinatie eigenschappen verworven om schade onder slachtoffers aan te richten.

Hoe lastig het is om aan de prestaties van evolutie te tippen, schetsten microbioloog Raymond Zilinskas en wapenexpert Jonathan Tucker in het wetenschappelijke tijdschrift The New Atlantis in het voorjaar van 2006. Ten eerste moet een virus of bacterie natuurlijk ziekmakend worden gemaakt. Lastiger is het om hem te laten verspreiden van mens tot mens. Daarvoor moet hij gebouwd zijn om te overleven in mensensnot of op de huid. Zelfs als dat lukt, moet de ziekteverwekker ook nog eens het immuunsysteem ontlopen – een lichaamseigen leger dat razendsnel een wapenwedloop met ziekteverwekkers aangaat om ze te verdelgen. Als een kwaadwillig iemand dat zelf wil namaken, is dat een haast onmogelijke klus. Vergelijk het met het bouwen van een auto die niet alleen kan rijden, maar ook vliegt, vaart én voldoende bepantsering draagt om duizenden bommen en explosies te weerstaan. Als voorbeeld voor zo’n ontwerp moet de terrorist het met een Fiat Panda stellen; meer is er gewoon niet bekend over virussen en bacteriën.

Deze Fiat Panda vliegt wel. Heel even dan.

Natuurlijk kan dat voorbeeld door onderzoek naar virussen en bacteriën steeds geavanceerder worden. In plaats van een Fiat Panda spreek je van een Lamborghini. Dat is meteen een ander voorbeeld van misbruik: het zogenaamde dual-use-probleem. Terroristen kunnen kennis die door goedwillende wetenschappers wordt vergaard voor slechte doelen gebruiken. Ze zouden het DNA of RNA van een virus kunnen kopiëren om en masse ziekteverwekkers te produceren. Voorzichtige moraalfilosofen vinden daarom dat biologen maar beter hun virus- of bacterieonderzoek kunnen staken.

In de film ‘Twelve Monkeys’ bouwt een bioterrorist – achteraf dus een boosaardige synthetisch bioloog – een onmogelijk ingewikkeld virus.

Ron Fouchier, die zelf de werking van het vogelgriepvirus H5N1 onderzoekt, is het daar niet mee eens. “Een ziekteverwekker steekt vroeg of laat toch de kop op. Of dat via een terrorist of de natuur gebeurt, is voor onze lichamen niet belangrijk. Het enige waarmee we een virus snel genoeg af zijn, is kennis. En kennis krijgen we alleen door onderzoek.” Daarnaast merkt Fouchier op dat het eerder genoemde nabouwen van het Spaanse griepvirus eveneens is goedgekeurd door de Amerikaanse overheden. Vanwege exact dezelfde overweging: het is geen gevaar voor de volksgezondheid, maar eerder een voordeel.

Ook in dit dossier

• Wat is synthetische biologie? (Kennislinkartikel)
• Klussen met beloftes (Kennislinkartikel)
• Bacteriën aan de riem (Kennislinkartikel)
• De tweede oorsprong van leven (Kennislinkartikel)

Zie ook

• Nuttig genoom van penicilline-schimmel bekend (Kennislinkartikel)
• “Burger kan profiteren van synthetische biologie” (Kennislinkartikel)
• Bioterrorisme op Watisgenomics.nl
• Persbericht Biologische machines (COGEM, PDF)
• Buitenhof: de razendsnelle opkomst van de synthetische biologie (Video van VPRO)