Straatnamen: regelgeving en originaliteit

Iedereen komt vrijwel dagelijks in aanraking met straatnamen: bij het uitwisselen van adressen, wanneer je in een onbekende stad loopt, wanneer je een vriend opzoekt die net is verhuisd etc. Toch zijn er ook veel mensen die op een serieuzere manier belangstelling hebben voor straatnamen. Dit bewijzen de vele boeken over straatnamen die door de jaren heen zijn verschenen.

Straatnamenboeken

Bijna elke gemeente heeft wel een straatnamenboek: dit boek kan de vorm hebben van een woordenboek of een encyclopedie. Meestal worden voor elke straatnaam variaties of voorlopers van de naam vermeld, de datum waarop de naam is vastgesteld en de betekenis, eventueel geïllustreerd met kaarten en foto’s. Het zijn vaak historici die dit soort boeken maken, individueel of in dienst van een historische vereniging of heemkundekring. Ook worden veel straatnamenboeken in opdracht van het gemeentebestuur samengesteld door archivarissen of gemeenteambtenaren.

Enkele straatnamenboeken van de vier grote steden

Amsterdam Bakker, Martha (red.) (1998) Stadsatlas Amsterdam. Stadskaarten & straatnamen verklaard. Amsterdam, Amsterdam Publishers [etc.].

Wiersma, J.A. (1987) De naam van onze straat. Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Amsterdam. Amsterdam, Stadsdrukkerij.

’s-Gravenhage Veldhuijzen, S.E. (1984) De straat waarin wij wonen. Geschiedenis en verklaring van de straatnamen van ’s-Gravenhage. Den Haag, Kruseman.

Stal, K. (2006) Den Haag straten en hun namen. Zwolle, Uitgeverij Waanders.

Rotterdam Okkema, Johan (tekstred.) (1992) De straatnamen van Rotterdam. Verklaring van alle bestaande en van verdwenen straatnamen. Rotterdam, Gemeentelijke Archiefdienst Rotterdam.

Utrecht Rijk, J.A.F. de (1998) Utrechtse straatnamen binnen de singels. Utrecht, Broese Kemink.

Druppel, Cees (2001) Straatnamenlexicon van groot Utrecht. Lopik, ABE.

Herkomst van straatnamen

In de bovengenoemde straatnamenboeken staat de herkomst van de straatnamen centraal. Als een straatnaam bijvoorbeeld vernoemd is naar een persoon, worden beroep, geboorte- en sterfjaar van die persoon vermeld. Ook zijn meestal enkele inleidende paragrafen gewijd aan de geschiedenis van een gemeente, een geschiedenis die vaak weerspiegeld wordt in de straatnamenvoorraad. Straatnamen verwijzen namelijk vaak naar de ligging of de vorm van de straat, een kenmerkende eigenschap of een karakteristiek gebouw. Motieven die ooit bij de naamgeving van de straat een rol hebben gespeeld, hoeven niet altijd meer duidelijk te zijn: gebouwen kunnen zijn afgebroken of door brand verwoest, grachten zijn in veel gevallen gedempt en een bos of veld in de buurt kan al jaren geleden ontgonnen zijn voor nieuwe bestemmingsplannen. Een overzicht met verklaringen van straatnamen van een gemeente biedt daarom vooral een kijkje in de geschiedenis van een bepaalde gemeente. Straatnamenboeken zijn dan ook een rijke bron voor historici.

Niet alleen in straatnamenboeken, ook in lokale of regionale tijdschriften en kranten en – sinds de opkomst van internet – op verscheidene websites wordt aandacht besteed aan de herkomst van straatnamen. In verschillende lokale kranten wordt bijvoorbeeld een vaste rubriek of column gewijd aan (de herkomst van) straatnamen, en ook het internet biedt de mogelijkheid straatnamen op verschillende manieren te presenteren: per wijk, door particulieren, op thema. Ook gemeenten maken van deze digitale mogelijkheid gebruik om hun straatnamenregister, al dan niet geïllustreerd met kaarten en foto’s, weer te geven.

Verschillende functies

Het onderzoek dat op het Meertens Instituut wordt uitgevoerd naar moderne straatnamen is gericht op de betekenissen van straatnamen. Wat is het belang van straatnamen voor de maatschappij? Maar ook: Wat voor functies hebben straatnamen? Straatnamen vervullen namelijk voor verschillende mensen verschillende functies. Voor bewoners van een straat kan een straatnaam deel uitmaken van hun identiteit, het staat bijvoorbeeld standaard vermeld op iemands visitekaartje. Voor postbezorgers en medewerkers van hulpdiensten (zoals politie, brandweer en ambulance) zijn het richtingaanwijzers en geheugensteuntjes; verwarrende straatnamen belemmeren hen bij hun werkzaamheden. Straatnamen zijn bovendien onderdeel van geautomatiseerde overheidsregistraties, zoals bijvoorbeeld het bevolkingsregister.

Straatnaamcommissies

Straatnamen worden in Nederland vastgesteld door middel van een officieel gemeentelijk raadsbesluit. Aan dit besluit gaat in veel gevallen een advies vooraf dat geformuleerd is door een straatnaamcommissie. Straatnaamcommissies zijn onderdeel van het ambtelijk apparaat, maar laten door hun samenstelling vaak zien meer te willen zijn dan dat. Niet alleen ambtenaren, zoals bijvoorbeeld het hoofd van de afdeling burgerzaken of een ambtenaar van de afdeling stadsontwikkeling, maar ook (kunst)historici, archivarissen, taalkundigen en burgers maken deel uit van dergelijke commissies.

De straatnamen die door de verschillende commissies worden voorgesteld weerspiegelen in veel gevallen de sfeer die een gemeente wil uitstralen. In een villawijk kiest men bijvoorbeeld voor namen van riviertjes uit de omgeving; in een nieuwe woonwijk voor namen van bloemen en planten die ooit op die plek verbouwd werden; of men kiest voor de namen van plaatselijke beroemdheden of juist namen van landelijke kunstenaars of sporters. Dat deze commissies daarnaast ook nog rekening moeten houden met een aantal regels (zie onder), is in sommige gevallen van minder belang. Toch kunnen deze regels niet worden genegeerd, want straatnamen hebben een groot maatschappelijk belang. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft met het oog hierop een leidraad voor naamgeving en nummering uitgegeven.

Hoofdregels bij het kiezen van straatnamen

Bestuurlijke regels - Voorkom verwarring tussen straatnamen, zoals in het hierboven genoemde voorbeeld: Van Durenstraat vs. Graaf van Burenstraat. - Houd de straatnaam kort; geautomatiseerde databases gaan meestal uit van maximaal 24 posities. - Uitspreekbaarheid is belangrijk; niet iedereen spreekt bijvoorbeeld een Franse naam juist uit, en ook kinderen moeten straatnamen kunnen gebruiken. - Voorkom mogelijkheden tot verbastering en dubbelzinnigheid; de Allendelaan zal in de volksmond misschien gaan leven als Ellendelaan. - Een te vernoemen persoon moet ten minste tien jaar geleden zijn overleden; het advies is niet te reageren op de waan van de dag. Op deze regel vormen leden van het koninklijk huis een uitzondering. - Vraag, indien mogelijk, de naaste familie van een te vernoemen persoon om toestemming. - Onderzoek of hij of zij geen ongunstig verleden heeft, zodat alleen personen met onbesproken gedrag worden geëerd met een straatnaam. - Vernoem geen straatnamen naar bedrijven; het Aegonplein in Den Haag vormt een uitzondering op deze regel. - Bij gelijke geschiktheid gaat een vrouw voor. De gemeente Leiden heeft deze regel opgepakt en straten in de wijk Stevenshof vernoemd naar beroemde Leidse vrouwen, stichtsters van Leidse hofjes, schrijfsters, verzetstrijdsters, feministen etc. (Weijde, Barbara van der & H.M. van der Weijde-Oudenaarden (1993) Vrouwen op een bordje. Straatnamen in de Stevenshof in Leiden. Leiden, P.E. Bijvoet.) - Straatnamen alleen veranderen in uiterste noodzaak, want wijzigingen brengen hoge onkosten en verwarring met zich mee.

Taalkundige regels - Kies namen met een eenvoudige spelling; hoe vaak zou Crabethstraat (Eindhoven) of Virulystraat (Groningen) of Brinckerinckstraat (Deventer) fout worden gespeld? - Een naam moet klinken, daarom heeft de gemeente Rotterdam enkele jaren geleden waarschijnlijk gekozen voor de welluidende namen Walhallalaan, Maashavenkade en Parlevinkerpad. - Heb besef van betekenis; het misstaat om een smal straatje een laan te noemen of een steeg te vernoemen naar een groot staatsman. - Gebruik de juiste spelling; nieuwe straatnamen worden gespeld volgens de spelling die wettelijk gangbaar is.

Bron: Benoemen, nummeren en begrenzen. Handboek van gemeenteambtenaren die zijn belast met het benoemen van de openbare ruimte, het nummeren van vastgoedobjecten en het begrenzen van gebieden (2005). R.B.M. ten Kroode en J. Brouwer (eds). Tweede, gewijzigde druk, VNG Uitgeverij, Den Haag (p.76-78).

De VNG benadrukt ook dat straatnamen een middel zijn om de geschiedenis levend te houden. Straatnaamgevers beschikken op deze manier over een rijke bron aan materiaal om nieuwe woonwijken van straatnamen te voorzien. Daarbij moet natuurlijk wel gekeken worden naar de relevantie van het historische materiaal, en mag het praktisch nut van straatnamen niet uit het oog worden verloren. Vooral vanwege dit laatste wordt met het oog op vindbaarheid en oriëntatie aangeraden gebruik te maken van straatnaamcategorieën. Ondanks al deze regels raadt de VNG straatnaamgevers ook aan toch vooral origineel te zijn…

Originaliteit

Originaliteit is iets dat straatnaamcommissies in Nederland niet ontzegd kan worden. Natuurlijk komen we in veel gemeenten dezelfde categorieën straatnamen tegen; bloemen- en bomenbuurten, schrijverswijken en zeeheldenbuurten kennen we toch allemaal? Maar we zien ook dat gemeenten nieuwe wijken een heel eigen karakter meegeven door natuur, kunst en wonen met elkaar te versmelten. Bijvoorbeeld in de gemeente Bernheze, waar de straatnamen in de nieuwe wijk De Hoef-2 de namen hebben gekregen van de beken en waterlopen die uitmonden in de Aa:

Of in Zoetermeer, waar de straatnamen als een wijd palet alle kleuren van de regenboog vertegenwoordigen:

Originaliteit komt ook aan de orde als de straatnamen al lang door het raadsbesluit zijn vastgesteld: op het straatnaambord. Natuurlijk vinden we de meeste straatnamen terug op de bekende blauwe borden, al dan niet met witte rand. Ook de straatnaamborden met onderschriften zijn al niet meer nieuw voor ons. In sommige steden presenteert men naast de Nederlandse straatnaam ook de variant in het plaatselijke dialect. In Maastricht bijvoorbeeld:

Ook in de Chinese wijken in Amsterdam en Den Haag heeft men de straatnaambordjes een extra dimensie gegeven door de Chinese naam van de straat te vermelden. De kleur van de bordjes kan overigens variëren. In Oegstgeest vinden we bijvoorbeeld rode bordjes en in Zwolle zijn in bepaalde wijken de bordjes groen. Meer in het oog springend zijn enkele individuele originele straatnaambordjes. Die van de Moenenstraat in Nijmegen bijvoorbeeld of het Nijntjepleintje in Utrecht:

In de gemeente Nijmegen in de wijk Oosterhout ten slotte heeft men straten vernoemd naar archeologische vondsten: Carbatinastraat, Claustrum, Clavisstraat, Denariusstraat, Disselstraat, Dolabrastraat, Dupondiusstraat, Fibulastraat, Gladiusstraat, Imbrexstraat, Ligulastraat, Panfluitstraat, Pijlpuntstraat, Slingerkogelstraat, Spinklosstraat, Tabellastraat, Tegulastraat, Terracottastraat, Volsellastraat, Weefgewichtstraat, Wetsteenstraat en Zegelringstraat (Stratenlijst gemeente Nijmegen). Ter illustratie heeft men speciale onderborden gemaakt met een foto en een beschrijving van een specifieke vondst.

Literatuur

Boerrigter, Reina (2003) Straatnamen, een kwestie van betekenis. In: Respons 6 (pp. 5-12) Meertens Instituut, Amsterdam (ook online).