Wat is de Duitse herinnering aan de rol van de vrouw in de Tweede Wereldoorlog? De permanente expositie van het Deutsches Historisches Museum in Berlijn schotelt de bezoekers iconische beelden voor. De afgepeigerde vluchtelinge uit Sudetenland, de sadistische kampbewaakster, de vrouw in lompen die Berlijn meteen na de oorlog steen voor steen hielp herstellen. En natuurlijk de stereotype moeder van gezonde blonde kinderen, de toekomst van het Reich.
Tijdens mijn onderzoek naar het imago van de vrouw in de oorlog stuitte ik er op een ansichtkaart van een blonde jongedame met een fris rood gestippeld hoofddoekje aan het werk in een vliegtuighangar, die niet in deze omgeving leek thuis te horen. Het leek wel Rosie the Riveter, de energieke Amerikaanse fabrieksarbeidster in overall, charmant maar klaar om mannenwerk te verrichten.
Amerikaans bedenksel
Rosie was bedacht door de Amerikaanse overheid om vrouwen naar de fabrieken te krijgen. De oorlog vroeg om meer wapentuig en de Amerikaanse mannen gingen het leger in. Het was logisch dat (getrouwde) vrouwen hun plaats op de werkvloer innamen, in de vliegtuig- en wapenindustrie maar eigenlijk overal waar stilstand ongewenst was. De vrouwen hadden wel wat aanmoediging nodig en een legitimatie om zich buiten hun traditionele huiselijke terrein te begeven.
De overheid lanceerde dus een mediacampagne met posters, geïllustreerde verhalen in tijdschriften over de oorlogsinspanning, advertenties, film en liedjes zoals Rosie the Riveter, Anna She Wears a Red Bandanna en Mama, Put Your Britches On. Ze gebruikten slogans als WOMEN – there’s work to be done and a war to be won en I’m proud – my husband wants me do to my part. De nieuwe fabrieksarbeidster, charmant en stoer, kreeg een gezicht met Rosie the Riveter (klinknageldrijfster).
Nu kennen we vooral de vrouw met haar rood-witte hoofddoekje, gebalde vuist en het motto We can do it; destijds was de Rosie van Norman Rockwell op de Saturday Evening Post van 29 mei 1943 beroemd: een gespierde jonge vrouw met een boterham en een klinknagelapparaat voor de Amerikaanse vlag. Haar voet rust op Mein Kampf.
Spannender leven
De ansichtkaart in het archief van het Berlijnse museum past naadloos in dit Amerikaanse verhaal over de vrouwen die naast hun huishouden moedig (maar nog steeds aantrekkelijk) meehielpen de oorlog te winnen. Alleen, wie de kaart omdraait, ziet staan: Frauen schaffen für Euch: Im Flugzeugbau. Hij maakt deel uit van een serie propagandakaarten uit 1943, onderdeel van precies dezelfde overheidsinspanning aan Duitse zijde om vrouwen naar de industrie te krijgen.
Het was voor de nazi-ideologen bittere noodzaak om naast het voortgaande hameren op de rol van de vrouw als echtgenote en moeder, ook de goede kanten van de werkvloer te laten zien. Ook in Duitsland was een mannentekort en een grote behoefte aan arbeidskrachten. Vrouwen moesten dus nieuwe rolmodellen krijgen. Duitse posters en kaarten tonen even sexy als professionele jonge vrouwen in laboratoria, achter een vrachtwagenstuur, in de vliegtuigindustrie, enzovoort. Die laatste vrouwen werden vaak Blitzmädchen genoemd, naar de bliksemschichten op hun badges.
De nieuwe koers werd ingezet door de mannen van de nazi-top, maar vrouwenbladen haakten gretig in op deze kans op een spannender leven. Neem het nationaalsocialistische magazine Frauen-Warte (vrouwenvisie). Net als Amerikaanse damesbladen had het artikelen over mode, opvoeding, sport, gezondheid en steeds vaker ook over werkende vrouwen en wat hen zou kunnen interesseren. Een artikel in december 1944 over het technisch vernuft, het concentratievermogen en de verfijnde motoriek van vrouwen bijvoorbeeld benadrukte het veranderde perspectief op fabriekswerk.
Het was tijd om gezamenlijk de stereotypen en vooroordelen van de jaren dertig te overwinnen, schreef auteur Lydia Reimer-Ballnet. Ze erkende dat er nog een achterstand viel in te halen, bijvoorbeeld op het gebied van de betaling en dat mannen soms neerbuigend over hun opvolgers spraken. Toch was er enorme vooruitgang geboekt: bedrijven en fabrieken gaven vrouwen een opleiding en stelden hen aan in verantwoordelijke banen. De oorlog gaf vrouwen een ongekende kans om hun talenten te laten zien en de auteur twijfelde er niet aan dat zij hun leidende positie konden behouden als het eenmaal vrede zou zijn.
Rosie als voorbeeld
Frauen-Warte week af van de traditionele opvattingen over de taken van vrouwen en zette dit kracht bij met foto’s. We zien zelfbewuste jonge vrouwen, vol toewijding bezig met werk dat tot voor kort als exclusief mannelijk gold. Weer hadden dit net zo goed Amerikaanse Rosies kunnen zijn. Sterker, de ontwerper van de ansichtkaart van zo-even die wel een Rosie leek, heeft duidelijk een van de foto’s uit Frauen-Warte gebruikt om tot gekleurd propagandabeeld uit te werken.
Het is niet zo dat er gaandeweg de oorlog alleen maar vernieuwende beelden in Frauen-Warte verschenen, net zo min als de nazi-top zijn conservatieve ideaal over de relatie tussen man en vrouw geheel liet varen. Een nummer van Frauen-Warte uit 1944 toonde de iconische blonde moeder met weldoorvoede baby in een bloemenweide op de cover. Het motto luidde: Mütter, Ihr tragt das Vaterland.
Maar het volgende nummer had dan weer vier vrouwen in te grote mannenuniformen prominent op het omslag. Ze staan voor een schijnwerper, een van hen wijst in de lucht. Motto: Duitse vrouwen beschermen die Heimat als makers van afweergeschut. Artikelen over vrouwen die zich door moed en inzet onderscheidden bij de burgerhulp na bombardementen of over vrouwelijke wetenschappers werden geïllustreerd met foto’s van individuele personen. Ze brachten allemaal dezelfde boodschap: Duitse vrouwen kunnen en willen meer dan wat je op grond van het nazi-stereotype van de Deutsche Mutter zou denken.
130.000 Blitzmädchen
Het bleef niet bij wat geschrijf in damesbladen of propagandabeelden. Vrouwen stroomden toe. Natuurlijk was niet iedere vrouw die in de Duitse oorlogsindustrie werkte er omdat ze het leuk vond. Meer dan drie miljoen vrouwen uit vooral Rusland en Oekraïne werden ertoe gedwongen. Sommige Duitse vrouwen zullen het uit lijfsbehoud hebben gedaan.
Maar daar tegenover stonden de talloze jonge vrouwen die inderdaad deze kans grepen om te ontsnappen aan het traditionele rollenpatroon of de eentonigheid van het platteland. Tegen het eind van de oorlog werkten er zo’n 130.000 Blitzmädchen voor de Duitse luchtmacht. Enkelen hebben in een terugblik iets over hun ervaringen en motieven verteld, hoe aantrekkelijk ze het uniform vonden, met de bliksemschichtbadge en de leuke kepi. Het was niet om de oorlog, zei een van hen, maar om het avontuur dat ik erbij wilde.
Dit was voor veel Amerikaanse vrouwen die genoten van het (zware) mannenwerk dat ze tijdens de oorlog deden niet anders. Maar er is een groot verschil. De Amerikaanse Rosie bouwde vliegtuigen, schepen, tanks en bommen om nazi-Duitsland te verslaan. Haar patriottisme is in de collectieve herinnering goed. Haar imaginaire portret staat voor het opkomen voor je rechten.
Schaamte…
Het is onmogelijk om de beelden van de stoere blonde Duitse vrouwen in hun overalls en uniformen ook zo te zien, al zijn ze nog zo feministisch. De nationaalsocialistische lading belemmert dat. Wie de beelden ziet, weet wat mede in naam van deze vrouwen allemaal voor kwaads is aangericht. Deze vrouwen werden zelfstandig maar hún patriottisme diende een abject politiek systeem.
De vrouwen zelf schaamden zich achteraf vaak dat ze hadden meegeholpen aan de oorlog van de nazi’s, en zwegen. Is dat de reden dat we zo weinig van hen weten? Dat deze krachtige beelden van professionele werkende vrouwen veel minder bekend zijn dan die van Duitse vrouwen als willoze baarmachines, sadistische daders of beklagenswaardige slachtoffers?
Frank Mehring is hoogleraar Amerikanistiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Het American Studies Programma was betrokken bij het opzetten van de tentoonstelling ‘Rosie the Riveter’ dat vorig jaar te zien was in het Bevrijdingsmuseum 1944-1945. Mehring Hij schreef dit artikel voor Geschiedenis Magazine, nummer 5 uit 2017.