Al decennia lang proberen verkiezingsonderzoekers stemgedrag te verklaren door de rationele overwegingen van kiezers in kaart te brengen. Welke opvattingen hebben zij over politieke strijdpunten, en welke partij past daar het beste bij? Het succes van dit soort onderzoek blijkt beperkt. Veel kiezers brengen hun stem uit op een andere partij dan je op grond van hun standpunten zou verwachten. Volgens Rosema komt dat, doordat kiezers helemaal niet zo rationeel zijn als verkiezingsonderzoekers vaak veronderstellen. Dat wordt volgens hem ook bevestigd door de Stemwijzer. “Als mensen op internet dertig stellingen beantwoorden over uiteenlopende politieke onderwerpen, dan blijkt vaak dat de partij die daar het best aansluit een andere is dan hun favoriete partij. Kiezers zijn dan zelf ook verrast, want ze denken dat ze heel rationeel zijn in hun voorkeur.”

In zijn proefschrift onderbouwt Rosema zijn conclusies met analyses op basis van het Nationaal Kiezersonderzoek (NKO). De gegevens laten zijn dat vrijwel alle kiezers duidelijke gevoelens hebben ten aanzien van de verschillende partijen, en dat zij in het stemlokaal meestal dat gevoel volgen. Veel minder kiezers stemmen op de partij die zelfs in hun eigen ogen ideologisch gezien het dichtst bij hen staat. Die partij vinden kiezers dan gewoon minder sympathiek, om welke reden dan ook.

In hetzelfde onderzoek analyseert de politicoloog uit Twente ook hoe belangrijk de lijsttrekkers zijn. Die invloed blijkt helemaal niet zo groot. Als kiezers een bepaalde partij het meest aantrekkelijk vinden, maar de lijsttrekker van een andere partij sympathieker, dan stemt negentig procent toch voor de favoriete partij. Kiezers gaan dus af op wat ze van de partijen vinden, niet de lijsttrekkers. Rosema wijst erop dat lijsttrekkers wel op een andere manier invloed hebben. “De lijsttrekkers bepalen in belangrijke mate het beeld dat kiezers van hun partij hebben. Mark Rutte legt nu bijvoorbeeld op andere onderwerpen de nadruk dan Rita Verdonk zou hebben gedaan. En dat heeft effect op hoe kiezers de VVD beoordelen.”

Er zijn volgens Rosema ook kiezers die op andere manieren hun stemkeuze bepalen. Zij stemmen bijvoorbeeld uit gewoonte altijd op dezelfde partij, of volgen het oordeel van iemand anders; bijvoorbeeld de partner of ouders. Een andere groep kiezers kiest voor een bepaalde partij om strategische redenen. Voor de meeste kiezers is dat niet doorslaggevend, maar de groep waarbij dit een rol speelt groeit wel.

Als de meeste kiezers gewoon hun gevoel volgen, dan rijst natuurlijk de vraag waar dat gevoel op is gebaseerd. Rosema geeft toe dat hier de inhoud wel een rol speelt. “Het belangrijkste is dan toch welke standpunten een partij inneemt bij concrete politieke onderwerpen. Daarover worden mensen enthousiast of juist boos, niet over hoe het haar van de lijsttrekker zit en of hij een stropdas draagt.” Daarom is het volgens Rosema ook helemaal niet erg dat kiezers hun gevoel volgen. “Kiezers hebben in de loop der jaren allerlei ervaringen opgedaan met de verschillende partijen. Daarop is de sympathie en antipathie ten opzichte van die partijen in grote mate gebaseerd. Het gevoel vloeit dus voort uit heel veel informatie die kiezers in de loop der jaren hebben verwerkt. Daar kan geen Stemwijzer tegenop.”

Is het dan misschien juist rationeel om op je gevoel af te gaan? Volgens Rosema is dat een lastige kwestie. Aan de ene kant is dat gevoel gebaseerd op veel meer informatie dan er in een Stemwijzer zit. En dan is afgaan op je gevoel dus misschien inderdaad wel meer rationeel. Aan de andere kant weten kiezers weinig van de standpunten van partijen. “Mensen beoordelen de ChristenUnie op haar opvattingen over onderwerpen als euthanasie en abortus, en Wilders op zijn opvattingen over integratie en migratie. Maar wie weet nu precies wat de ChristenUnie van migratie vindt en Wilders van euthanasie?” Misschien is het raadplegen van de Stemwijzer dan toch niet zo’n slecht idee, als beoordeling van de gevoelens uit de onderbuik.

Martin Rosema is als universitair docent politicologie verbonden aan de Universiteit Twente. Hij is tevens lid van de directie van het Nationaal Kiezersonderzoek.