De winnaars zijn psychologe Naomi Ellemers, astronoom Marijn Franx, chemicus Piet Gros en classica Ineke Sluiter. Elke onderzoeker krijgt een premie van 2,5 miljoen euro te besteden aan een onderzoek van zijn of haar keuze. Dit is de hoogste premie die NWO uitkeert. De wetenschappers ontvangen de prestigieuze premie voor hun “voortreffelijk, baanbrekend en inspirerend onderzoek”.
Het nieuwe glazen plafond
Professor Naomi Ellemers studeerde in 1987 af aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ondertussen is ze hoogleraar sociale psychologie aan de Universiteit Leiden. Eén van ‘haar’ onderzoeksgebieden is seksisme. Vorig jaar droeg ze bijvoorbeeld bij aan het boek The glass ceiling in the 21st century. In die bijdrage stelt ze dat veel mensen tegenwoordig denken dat seksisme nauwelijks meer voorkomt. Dat blijkt niet het geval, maar het heeft wel een andere vorm aangenomen dan vroeger. Vrouwonvriendelijkheid heeft plaatsgemaakt voor een soort welwillend seksisme, waarin bijvoorbeeld op de werkvloer aan vrouwen hulp wordt aangeboden (in de veronderstelling dat ze een bepaalde taak niet aankunnen) terwijl collega’s mannen zelf de klus laten opknappen. Het is moeilijk om tegen dit soort seksisme te protesteren, ontdekte Ellemers, omdat het net lijkt of iemand gewoon aardig doet. Maar ondertussen blijft zo wel een zekere mate van ongelijkheid tussen de seksen in stand, en voelen vrouwen zich er niet lekker bij.
Maar Ellemers onderzoek beperkt zich niet tot ongelijkheid tussen de seksen. Ze is ook geïnteresseerd in manier waarop mensen zich binnen een organisatie gedragen. Zo publiceerde ze onlangs een paper over de effecten van positieve discriminatie en vroeg ze zich vorig jaar af hoe het voelt als je het risico loopt om aan status te verliezen. Bovendien toonde ze aan dat mensen zich vooral inzetten als ze zich moreel kunnen identificeren met hun groep of organisatie. En dus niet als ze meer kunnen verdienen of betere loopbaanvooruitzichten hebben.
Het leven van een sterrenstelsel
Professor Marijn Franx is ruimte-archeoloog. Met behulp van telescopen op de grond en de beroemde Hubble Deep Field-opnames speurt hij naar de allerverste sterrenstelsels. Deze stelsels zijn ontstaan toen het heelal nog piepjong was. Met zijn waarnemingen vestigde hij record na record: hij ontdekte sterrenstelsels die meer dan 12 miljard jaar oud zijn.
Tijdens zijn onderzoek kwam Franx erachter dat de verste en oudste sterrenstelsels van ons heelal er heel anders uitzien dan moderne sterrenstelsels. Ze zijn soms wel tien keer zwaarder dan onze Melkweg, en veel compacter. Bovendien bestonden er in het jonge heelal veel meer heldere, kortlevende sterren dan nu. Het onderzoek van Franx licht een tipje van de sluier op over hoe het heelal er vlak na de Oerknal uitzag. Die kennis helpt ons te begrijpen hoe het leven van een sterrenstelsel verloopt.
Marijn Franx promoveerde aan de Universiteit Leiden. Na een periode als onderzoeker aan de Harvard-universiteit en een hoogleraarschap aan de Rijksuniversiteit Groningen keerde hij in 1998 terug naar Leiden. Daar is hij momenteel werkzaam als hoogleraar in de astronomie. Franx is ook lid van de Koninklijke Nederlandse Academie der Wetenschappen.
Een reusachtig eiwitkristal
Professor Piet Gros, hoogleraar Biomacromoleculaire kristallografie aan de Universiteit Utrecht, wijdde zijn professionele leven aan het ophelderen van eiwitstructuren, vooral die betrokken zijn bij het immuunsysteem. Gros ontvangt de Spinozaprijs voor het ophelderen van de structuur van het eiwit C3. C3 is een centraal onderdeel van het aangeboren immuunsysteem.
Om de structuur van een eiwit te bepalen moet het eerst gekristalliseerd worden. Decennia lang lukte het niet het C3 eiwit in zijn kristalvorm te vangen, omdat het eiwit erg groot is. En als het kristal eenmaal gevormd is moet het bestraald worden, waarna een ingewikkelde berekening volgt. Het team van Gros wist het in 2005 uiteindelijk klaar te spelen om de structuur van het C3 eiwit op te helderen. Het resultaat was een driedimensionale ‘kaart’ waarop de exacte locatie van elk atoom in het 1641 residuen tellende eiwit staat aangegeven.
C3 speelt een belangrijke rol bij verschillende autoimmuunziekten. Het werk van Gros legt dan ook de basis voor medicijnontwikkeling op het gebied van reuma, lupus, sepsis en nier-, hart- en vaatziekten. Gros werd in mei 2010 tevens verkozen tot lid van de Koninklijke Nederlandse Academie der Wetenschappen.
Homerus en de vrijheid van meningsuiting
Professor Ineke Sluiter speurt als hoogleraar Griekse Taal- en Letterkunde aan de Universiteit Leiden naar de relevantie van klassieke teksten van onze moderne maatschappij. Haar focus ligt hierbij op het recht van vrijheid van meningsuiting. De Ilias is hiervoor één van haar inspiratiebronnen geweest: deze beschrijft volgens Sluiter een democratie die vrijheid van meningsuiting het recht der rechten vindt. Maar tegelijkertijd mag niemand meepraten.
Naast vrijheid van meningsuiting onderzoekt Sluiter ook andere manieren waarop klassieke teksten invloed hadden op de maatschappij in de Oudheid. Zo identificeerde zij de invloed van Homerus en van andere klassieke schrijvers op het onderwijs, de verschillen tussen stad en land en de manier waarop mannelijkheid en moed werden besproken. Een ander onderwerp van haar studie is de Bijbel: hoe een christelijke scholing het tekstbegrip en de interpretatie van het boek beïnvloedt.
Sluiter studeerde Griekse en Latijnse Taal en Cultuur aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, waar ze in 1990 ook promoveerde. Zij is sinds 2000 wetenschappelijk directeur van de landelijke onderzoekschool van de classici, OIKOS. Sinds 2007 is Sluiter lid van het gebiedsbestuur Geesteswetenschappen, benoemd door NWO.
Uitreiking
Het is het zestiende jaar dat de Spinozapremies worden toegekend. De eerste keer was in 1995. Hoewel de bekendmaking plaatsvond tijdens het evenement Bessensap in het Museon in Den Haag, laat de officiële uitreiking nog even op zich wachten. De vier winnaars mogen het geld en het Spinozabeeldje in het najaar in ontvangst nemen.