Pakjesavond is de belangrijkste traditie in ons land, zo blijkt uit een enquête van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur. Zelfs in de politiek speelt Sinterklaas een rol. Wie trots is op Nederland viert Sinterklaas, vindt Rita Verdonk. “Onder Nederlanders heerst het gevoel dat Sinterklaas wordt bedreigd”, zegt dr. John Helsloot, etnoloog aan het Meertens Instituut. “Rita Verdonk verwoordde dat gevoel in haar speech. Iets ‘vreemds’ van buitenaf keert zich tegen zoiets ‘eigens’ als Sinterklaas.” Veel autochtone Nederlanders zien migranten en moslims, maar ook veramerikanisering als een bedreiging voor de nationale cultuur en Sinterklaas is daar het symbool van geworden.

Sinterklaas en de Nederlandse identiteit

En er is nog een vreemdeling in het bijzonder waar Nederlanders zich zorgen over maken: de kerstman. Helsloot: “Uit een enquête uit 1997 bleek dat 74% van de Nederlanders zich ergert aan kerstjingles, kerstetalages en kerstproducten die voor 5 december in de winkels liggen. Onvrede over globalisering, Europese eenwording en commercialisering heeft zich gekanaliseerd tegen de komst van de kerstman. Verontruste burgers willen het ‘typisch Nederlandse erfgoed’ verdedigen tegen invloeden van buitenaf.”

Ook dr. Goedroen Juchtmans, die voor haar proefschrift rituelen in Tilburgse huiskamers onderzocht, wijst op het belang van de Sint voor de Nederlandse identiteit. “Moslims die beslissen om de Sint bij hen thuis te laten komen, geven op die manier aan tot dit Nederland te willen behoren”, zegt zij. “Ook Nederlanders die al generaties lang in het buitenland leven blijven Sinterklaas vieren. Zij drukken op die manier hun band met hun thuisland uit.” Wie Sinterklaas viert, hoort erbij. De Sint representeert de Nederlandse cultuur. En dat is bijzonder voor een in Turkije geboren seizoensarbeider uit Spanje.

Wie zoet is krijgt lekkers…

Nederlanders trekken met behulp van Sinterklaas grenzen tussen het ‘eigene’ en ‘vreemde’ in de samenleving. Maar sinterklaasavond is ook een feest van de moraal. De grenzen tussen goed en kwaad worden nog maar eens benadrukt. Vroeger werd de Sint door ouders vaak gebruikt om raddraaiers in het gareel te houden. Wie zich niet gedroeg, kreeg geen kado. Wie ongehoorzaam bleef, kon rekenen op een enkeltje Spanje in de zak van zwartepiet. “Dreigen met Sinterklaas is inmiddels taboe. Toch wordt Sinterklaas nog steeds als opvoedingsmiddel gebruikt”, stelt Juchtmans. “Anders dan de kerstman is de Sint geen lieve-opa-figuur. De Sint beslist over braaf en stout en zou rechtvaardig in dat oordeel zijn. Angst en onzekerheid horen bij de komst van Sinterklaas.”

Niet alleen kinderen worden door de Sint op goed of verkeerd gedrag gewezen. Ook volwassenen worden met hun neus op slechte eigenschappen gedrukt. Aan de hand van surprise en gedicht roepen we onze naasten tot de orde. Juchtmans: “De surprise hoeft niet vleiend voor de ontvanger te zijn. Integendeel: zwakke punten worden op een ludieke manier uitvergroot en bekritiseerd.” Eenmaal per jaar kun je de Sint laten zeggen dat je vader er een potje van maakt en je baas geen ruggengraat heeft, om alle 364 dagen daarna weer gewoon hun gezag te erkennen. Als je dit jaar de grenzen van de moraal hebt overschreden, maak je borst maar nat. Sinterklaas is een goede vriend van de ontevreden mens. Hij wordt ingezet in het maatschappelijke debat over nationale identiteit, maar ook in de strijdarena die de huiskamer vrijdagavond zal worden.

John Helsloot gaf op 24 november een lezing tijdens een debatavond over Sinterklaas, georganiseerd door Science Café Leiden. Goedroen Juchtmans promoveerde onlangs aan de Universiteit van Tilburg op haar onderzoek ‘Rituelen thuis: van christelijk tot basaal sacraal’.