Een modeziekte is het niet, zoveel staat vast. De vroegst bekende beschrijvingen dateren uit de veertiende eeuw, en bij sommige ooggetuigeverslagen uit de negentiende eeuw likken hedendaagse onderzoekers zich nog steeds de vingers af. Befaamd werd het relaas van de Britse koloniale ambtenaar Hugh Clifford, die ruim een eeuw geleden twee latah’s trof in zijn woning op het Maleisische platteland. Cliffords inlandse kok en een bezoeker zaten op een mat tegenover elkaar toen ‘een plaagzuchtige jongen’, die wist dat ze latah waren, een van beiden onverhoeds een tik gaf. Onmiddellijk, noteert Clifford, sprongen beide mannen op en begonnen obscene taal uit te slaan, waarbij ze elkaars woorden na-echoden en elkaars gedrag nauwkeurig imiteerden. Dat ging een half uur zo door tot beiden uitgeput neervielen, ‘terwijl ze vreselijk uit hun mond schuimden’.
Vertrouwde symptomen voor wie met latah bekend is, afgezien misschien van dat schuimen. ‘Latah-patiënten hebben gemeen dat ze bij onverwachte stimuli een vreemde, ontremde schrikreactie vertonen’, zegt AMC-neuroloog Marina de Koning-Tijssen. ‘Ze stoten vunzige woorden uit, ze kopiëren de bewegingen en verbale uitingen van omstanders. En tijdens zo’n schrikaanval zie je ze vaak klakkeloos gehoorzamen aan de wildste bevelen.’ De verspreiding van de aandoening, ook al zoiets vreemds, blijft beperkt tot Indonesië en Maleisië. ‘Epidemische vormen heeft latah door de jaren heen nooit aangenomen, voor zover bekend is minder dan één procent van de bevolking patiënt. Maar op een eiland als Java kan iedereen in zijn omgeving wel een latah aanwijzen.’
Een latah van het vrouwelijk geslacht gewoonlijk, want anders dan Cliffords relaas suggereert is het overgrote merendeel vrouw. Mannelijke latah’s blijken vooral te vinden onder homoseksuelen en travestieten. Allemaal gegevens die een flinke culturele component doen vermoeden, maar hoe cultuur en psyche hier verstrengeld zijn is nog een raadsel. Te meer omdat er ook berichten zijn die de veronderstelde uniciteit van de ziekte op losse schroeven zetten.
Jumping frenchmen
Zo rapporteerde George Miller Beard in de jaren zeventig van de vorige eeuw over de Jumping Frenchmen of Maine, een geïsoleerde groep Frans-Canadese houthakkers die na een onverhoedse prikkel imitaties ten beste gaven en net als latah’s gehoorzaamden aan willekeurige opdrachten, ‘zelfs als ze bijvoorbeeld hun vrienden moesten slaan’. Beards bevindingen inspireerden Georges Gilles de la Tourette tot de ontdekking van het syndroom dat zijn eigen naam zou krijgen. Maar in tegenstelling tot de naamgever zien hedendaagse deskundigen noch in de Jumping Frenchmen, noch in latah varianten van het Gilles de la Tourette-syndroom. ‘Daar verschillen ze toch te veel van’, stelt De Koning-Tijssen. ’Gilles de la Tourette begint al op jonge leeftijd, latah zelden eerder dan rond het dertigste levensjaar. Van de symptomen komen eigenlijk alleen het verbale gedrag en de ontremming overeen, en een verband met schrikken kennen we bij Gilles de la Tourette nauwelijks.’
Minder duidelijk is in welke hoek latah dan wél gesitueerd dient te worden. En bij welke wetenschappelijke discipline moeten we eigenlijk te rade gaan om daar meer zicht op te krijgen? De psychiatrie? De culturele antropologie? De neurologie? ‘Dat ontremde imitatiegedrag zou weleens kunnen wijzen op een probleem van de frontale hersenkwab’, filosofeert psycholoog Mirte Bakker, die de aandoening samen met De Koning-Thijssen bestudeert. ‘De moeilijkheid is: wat er precies bij zo’n eruptie gebeurt weten we nog niet. In de literatuur vind je alleen symptoombeschrijvingen. Wil je daar de vinger achter krijgen, dan moet je eigenlijk beginnen bij de schrikreflex. Hoe ziet die er bij latah-patiënten uit? Is het een normale schrikreactie die heel andere mechanismen in werking zet, of hapert er al iets aan de basis?’
Koptelefoon
Precies om die vragen draait het in de latah-studie die het duo recentelijk naar Indonesië voerde. Nauwkeuriger: naar Java, waar hoogleraar Klinische Fysiologie Gert van Dijk (LUMC) en onderzoekers van de Gadjah Madah-universiteit in Jogjakarta zich bij hen voegden. In een ziekenhuis nabij Jakarta onderwierp het team twaalf chronische latah-patiënten en een even grote controlegroep aan grondig onderzoek. Na een algemene neurologische screening kregen de deelnemers een koptelefoon op, waaruit op ongeregelde momenten een harde piep weerklonk. De aansluitende reacties werden niet alleen gefilmd, maar ook in kaart gebracht met spierspanningsonderzoek en door meting van de zweetreflex, een deugdelijke maat voor lichamelijke opwinding.
‘Wie schrikt knijpt heel even zijn ogen dicht, het gezicht maakt een grimas, nek en armen buigen zich een fractie van een seconde en ook de benen krommen’, verduidelijkt De Koning-Tijssen. ‘Die motorische respons wordt direct gevolgd door autonome responsen. Bloeddruk, hartslag en zweetreflex schieten omhoog en de waarneming spitst zich toe op de vraag: waar komt het gevaar vandaan? We weten dat bij typisch psychiatrische syndromen de tijd tussen de prikkel en de motorische reactie vaak langer is dan normaal. En dat bij neurologische schriksyndromen zowel de autonome responsen als de oriënteringsrespons ongewoon heftig zijn. Bij latah-patiënten verwachten we van al die eigenaardigheden iets terug te zien, we zijn natuurlijk vooral benieuwd waar het accent ligt.’
Nachtmerrie
Over meetresultaten valt in dit stadium weinig te zeggen, melden de onderzoekers, de analyse is nog in volle gang. Maar over hun eigen observaties willen ze wel iets kwijt. ‘Patiënten die we expliciet verboden het klappen en zingen van omstanders na te doen, leken zich alleen met de grootste moeite te kunnen bedwingen’, vertelt Bakker. ‘Veelzeggend vond ik ook dat de controlegroep zulk imitatiegedrag vrij goed kon nabootsen, terwijl de latah’s hopeloos slecht waren in het nadoen van hun eigen reacties.’ Nog een opvallende bevinding: in interviews met de onderzoekers verwezen sommige patiënten spontaan naar een seksueel getinte droom als het beginpunt van hun aandoening. Bakker: ‘Het ging om een nachtmerrie met beelden van grote penissen, veel duidelijker konden de meesten er niet over zijn. Maar het is frappant dat eerdere waarnemers soortgelijke verhalen te horen hebben gekregen.’
Voldoende stof tot overpeinzing, kortom, en reden te meer om aan te nemen dat meetresultaten alléén het raadsel niet zullen oplossen. Evengoed hopen de AMC’ers die resultaten op z’n minst te kunnen gebruiken om hun Indonesische collega’s te kunnen adviseren over goede behandelstudies. Want voor menig waarnemer mag latah dan een bron van vermaak zijn, de slachtoffers zelf hebben er ernstig onder te lijden. ‘Geen patiënt die er niet zo snel mogelijk vanaf wil’, aldus De Koning-Tijssen. ‘Met als positieve keerzijde dat het ons weinig moeite kostte om latah’s te rekruteren. Iedereen wilde meedoen.’