De uitdrukking ‘een scherpe smaak’ kennen we allemaal, net als ‘een warme kleur’ en vele andere bekende metaforen. In ons taalgebruik zijn deze uitdrukkingen eigenlijk heel gewoon en we staan dan ook lang niet altijd meer stil bij het feit dat er hier eigenlijk sprake is van het combineren van verschillende zintuigen. Bij ‘een scherpe smaak’ gaat het om de tastzin en de smaak, en bij ‘een warme kleur’ om de tastzin en het zien. Is het dan zo ongewoon om zintuigen te combineren? Eigenlijk niet!

In de schoolboekjes staat dat we 5 zintuigen hebben, die ieder hun eigen specifieke ding doen. Inmiddels is door veel onderzoek al aangetoond dat het zo simpel toch niet is. De zintuigen werken altijd samen en kiezen met behulp van alle informatie die beschikbaar is de meest logische interpretatie van wat ze waarnemen. Dit gaat meestal heel erg goed, als alle informatie eenduidig is en er eigenlijk maar een conclusie kan worden getrokken.

Een voorbeeld van dit samenwerken is het begrijpen van gesproken taal: onbewust maakt iedereen hierbij niet alleen gebruik van zijn of haar oren, maar speelt ook liplezen een grote rol. Als de informatie die via liplezen en via het gehoor binnenkomt niet overeen komt, trekken de hersenen een verkeerde conclusie! Zie figuur 1. Met dit soort testjes waarin verschillende soorten informatie uit verschillende zintuigen niet overeen komen, kunnen we onze zintuigen foppen en onderzoeken hoe ze samenwerken.

Wat is synesthesie?

Wat is nu synesthesie en hoe past het in dit plaatje? Bij mensen met synesthesie werken de zintuigen op een bijzondere manier samen. Niet alleen wordt informatie uit verschillende zintuigen gecombineerd zoals dat bij iedereen normaal ook gebeurt, maar bij synesthesie levert een waarneming in één zintuig ook meteen een andere, extra waarneming op, meestal in een ander zintuig. Dit is bijvoorbeeld het zien van kleuren bij het luisteren naar muziek. Het zien van de kleuren gebeurt dan volledig automatisch, en synesthesie kan dan ook niet zomaar worden ‘uitgezet’. De zintuigen zijn als het ware met elkaar verbonden. De synesthetische waarnemingen van één persoon zijn altijd dezelfde: als voor iemand bijvoorbeeld de letter A rood is, dan blijft dat ook zijn of haar hele leven zo. Het is dan wel weer zo dat elke synestheet zijn eigen unieke synesthesie heeft! Dus niet alle synestheten zien en zijn hetzelfde. Synesthesie is meestal al vanaf iemands jeugd aanwezig en het kan op latere leeftijd wat minder sterk aanwezig zijn dan het in de jeugd was. Synesthesie is ook erfelijk, en het komt vaker voor dan je zou denken: ongeveer 1 op de 50 mensen heeft een vorm van synesthesie.

Vormen van synesthesie

Er zijn heel veel verschillende vormen van synesthesie! Alle zintuigen en ook andere waarnemingen kunnen met elkaar verbonden zijn. Synestheten kunnen ook meer dan één vorm van synesthesie tegelijk hebben. Bijvoorbeeld voor letters en voor smaak. Een aantal voorbeelden zijn: het zien van kleuren bij het horen van gesproken woorden, klanken of muziek; het zien van kleuren bij geschreven letters, getallen of woorden, of bij bepaalde aanrakingen. Ook personen, emoties of abstracte dingen kunnen een kleur hebben. Dagen van de week of andere tijdseenheden kunnen een kleur hebben, of een bepaalde voorstelling of oriëntatie in de ruimte. Het kan zijn dat iemand vormen proeft (dat de kip niet hoekig genoeg smaakt), of smaken proeft bij bepaalde geluiden. Ook komt het voor dat geluid ervaren wordt bij smaken of geuren. Geluiden of smaken kunnen ook een gevoel van aanraking oproepen. Zo zijn er nog talloze andere mogelijkheden!

Onderzoek

De laatste jaren is onderzoek naar synesthesie weer in de belangstelling gekomen, nadat het lange tijd is afgedaan als een niet te onderzoeken verschijnsel: men vond het te subjectief om er onderzoek naar te kunnen doen. Hoe kun je immers weten of iemand echt ziet wat hij zegt te zien? Tegenwoordig zijn er betere testen dan vroeger, en er is ook meer belangstelling voor het onderwerp, omdat het iets kan zeggen over ons bewustzijn. Want hoe kun je je bewust zijn van iets wat er eigenlijk helemaal niet is? In je hersenen moet dat bewustzijn dan wel ergens optreden. Synesthesie geeft een mooie mogelijkheid om te kunnen onderzoeken wat er minimaal nodig is om iets bewust te kunnen ervaren. Ook is het een heel nuttig verschijnsel om meer te weten te komen over de normale werking van onze zintuigen.

Een van de belangrijkste theorieën over het ontstaan van synesthesie is gebaseerd op de veronderstelling dat iedereen als baby eigenlijk synesthesie heeft. Bij baby’s zijn er nog vele verbindingen tussen hersengebieden aanwezig die in de eerste jaren van de ontwikkeling zullen verdwijnen: alleen de nuttige en veelgebruikte verbindingen blijven bestaan. Voor baby’s is de wereld dus nog niet zo in duidelijke zintuigen ingedeeld. De theorie is dat bij mensen met synesthesie sommige van deze verbindingen tussen hersengebieden blijven bestaan, terwijl die bij normale mensen verdwijnen. Zo kunnen gebieden blijven samenwerken op een manier die voor normale mensen moeilijk is voor te stellen.

Een alternatieve theorie, de disinhibitie-theorie, stelt voor dat synesthesie niet ontstaat door vaste zenuwverbindingen tussen hersengebieden, maar door signalen van terugkoppeling die ‘teruglekken’ via bestaande, normale zenuwbanen. Er zijn veel gebieden in de hersenen waar zintuiglijke informatie samenkomt, om samen verwerkt te worden. Uit deze gebieden zouden dan signalen naar de verkeerde verwerkingsgebieden terug kunnen lekken (bijvoorbeeld: een signaal dat voor het gehoor is bestemd lekt terug naar visuele gebieden). De terugkoppeling wordt niet geremd; er is geen inhibitie (disinhibitie). Momenteel zijn veel onderzoekers bezig met de vraag welk van deze twee mogelijkheden synesthesie kan verklaren: abnormale verbindingen of te weinig remming (disinhibitie). Hierbij wordt gebruik gemaakt van MRI technieken waarmee verbindingen tussen hersengebieden zichtbaar gemaakt kunnen worden in hersenscans. Ook wordt er gekeken naar het tijdsverloop van het synesthesiesignaal: als synesthesie ontstaat door terugkoppeling kan het immers wel wat langer duren voordat het signaal aankomt.

Inmiddels is bekend dat synesthesie op verschillende manieren kan voorkomen, namelijk op zo’n manier dat mensen de synesthetische ervaringen echt voor zich zien, dus bijvoorbeeld echt gekleurde letters zien op papier (perceptueel), of het kan zijn dat de synesthesie alleen uit een hele sterke en vaste associatie bestaat (conceptuele of associatieve synesthesie). Dit heeft in de vakliteratuur de nodige controversies opgeleverd. Er wordt nog onderzocht of er echt twee verschillende vormen van synesthesie zijn of dat er misschien een continue schaalverdeling (van sterk perceptueel naar alleen associatief) bestaat.

Bronnen

Hubbard, E.M. en Ramachandran, V.S. Neurocognitive mechanisms of synesthesia. Neuron 48, November 2005

Maurer, D. Neonatal synaesthesia: Implications for the processing of speech and faces. In: Baron-Cohen, S en Harrison, J. Synaesthesia: Classic and contemporary readings. Blackwell Publishers, 1997.