Koning Schraalhans heeft lange armen. Ondervoeding kan jaren na dato nog effect hebben op de gezondheid. Dit komt duidelijk naar voren uit het bekende Hongerwinteronderzoek:een grote epidemiologische studie onder vrouwen die zwanger waren tijdens de laatste, door voedseltekorten gekenmerkte oorlogswinter, hun kinderen en sinds kort ook kleinkinderen.

De gevolgen van de schaarste zijn overwegend negatief. Nakomelingen van ‘Hongerwintermoeders’ hebben op latere leeftijd meer kans op suikerziekte, cardiovasculaire aandoeningen en borstkanker. Toch geldt ook hierbij de ‘Wet van Cruijff’: elk nadeel heeft z’n voordeel. In dit geval is dat voordeel reproductief succes. Epidemiologe Tessa Roseboom, projectleider van het Hongerwinteronderzoek: ‘Vrouwen die in de baarmoeder blootgesteld zijn geweest aan ondervoeding, hebben gemiddeld meer kinderen. Ze blijven minder vaak kinderloos, beginnen op jongere leeftijd aan een gezin en krijgen vaker een tweeling.’ Verbazingwekkend, maar eigenlijk ook heel logisch, ‘als je tenminste in de evolutietheorie gelooft’.

‘Uitgangspunt van ons onderzoek vormt de fetal origins hypothese van de Britse klinisch epidemioloog David Barker. Hij stelt dat de ontwikkeling van de foetus een adaptief proces is. De omgeving in de baarmoeder voorspelt als het ware hoe het later zal zijn. Het kind past zich daaraan aan. Zijn de omstandigheden slecht, dan kun je beter investeren in voortplanting dan in goed onderhoud. Meer kinderen krijgen is in die situatie belangrijker dan beperking van het risico op een hartaanval.’ Natuurlijk, beaamt Roseboom, is gezinsvorming geen puur biologisch proces. ‘Het heeft ook te maken met keuzes, met gedrag. En dat wordt weer beïnvloed door velerlei factoren. Voor het krijgen van een tweeling kun je echter niet kiezen.’

Naar de mechanismen achter de verhoogde vruchtbaarheid blijft het voorlopig gissen. ‘Dat de oorzaak ligt in de genen lijkt onwaarschijnlijk. Ook bij vrouwen die al vóór de Hongerwinter zijn verwekt zien we positieve effecten op de fertiliteit. Wat dan wel? Dat hormonale veranderingen er iets mee te maken hebben, ligt voor de hand.’

Hoe dan ook, dit deel van het Hongerwinteronderzoek – dat in augustus in Human Reproduction werd gepubliceerd – vormt een interessante tegenhanger van een eerdere studie van onder andere het AMC. Die concentreerde zich niet op ondervoeding maar juist op het tegenovergestelde: overgewicht. Vrouwen met ernstige obesitas bleken minder kans te hebben op een spontane zwangerschap. Een perfecte aanvulling, in zekere zin, op wat Rosebooms groep nu heeft ontdekt.

Begin volgend jaar start, in een landelijk samenwerkingsverband waarin ook het AMC participeert, een grote vervolgstudie onder de groep obese vrouwen. Onderwerp: het effect van veranderingen in leefwijze. Ben Willem Mol, gynaecoloog in het AMC: ‘Denk bijvoorbeeld aan intensieve begeleiding door diëtisten, ondersteuning bij sportactiviteiten en afvallen. Dit zou gezondheidswinst moeten opleveren die misschien ook helpt om eerder zwanger te worden.’ Roseboom is ook bij dit onderzoek betrokken. Zij richt zich – niet zo verbazingwekkend natuurlijk – vooral op de gezondheid van de kinderen die uit deze zwangerschappen ontstaan. Hongerwinteronderzoek in tijden van overvloed.