Nu de stofwolken zijn gaan liggen, kijkt prof. Jan van Hooff, emeritus hoogleraar ethologie aan de Universiteit van Utrecht geamuseerd terug op de broedertwist binnen de VVD. “Het was allemaal heel herkenbaar.” Overal waar soorten in hecht verband samenleven, ontstaat een hiërarchie. Met bijbehorende coalitievorming en machtsspelletjes. “Samenleven heeft voor- en nadelen. Die gelden voor alle sociale dieren, ook voor apen en mensen, en zelfs in menselijke organisaties”, zegt Van Hooff. “Als solitair levend wezen hoef je met niemand het eten te delen, maar je moet ook alleen op de gevaren letten. In een groep is het veilig, maar je moet bereid zijn compromissen te sluiten. Tegenstrijdige belangen kunnen een reden zijn om uit elkaar te gaan.”

Machtsgreep

De recente strijd om het leiderschap binnen de VVD is in dat opzicht niets nieuws. Sterker nog: “Het conflict tussen Verdonk en Rutte is een klassiek geval van het uitdagen van de leider door de tweede man of vrouw in de hiërarchie”, zegt apenkenner Van Hooff. “We zien hetzelfde gebeuren in primatengroepen: er is een leider, goed gevestigd met een hechte coalitie om zich heen, en er zijn pretendenten die azen op het leiderschap.”

Van Hooff wijst, uitkijkend over het chimpanseeverblijf in Burger’s Zoo in Arnhem, zonder aarzelen de leider aan van de groep van 30 apen. Giambo, een vroeggrijs maar indrukwekkend mannetje, ligt languit in het hooi te slapen. De zilverrug is populair bij de wijfjes en weet zich verzekerd van de steun van andere mannetjes. Dit alfamannetje is niet eens de grootste aap en met zijn 17 jaar relatief jong. Drie jaar geleden greep Giambo de macht. Hij sloot een alliantie met chimp Fons, een van de oudste mannetjes en bovendien een voormalig leider. Het tweetal nam het op tegen alfamannetje Ying, die kwetsbaar was geworden na het vertrek van zijn ‘nummer 2’ naar een andere dierentuin.

“Die momentkeuze zie je in de politieke partijen ook”, constateert Van Hooff verheugd. “Rita Verdonk had zich heus koest gehouden als ze geen fantastische kans voor zichzelf had gezien. Ze haalde bij de verkiezingen 60.000 voorkeurstemmen meer dan Mark Rutte en wreef dat er goed in. En vervolgens vroegen anderen binnen de VVD zich af of ze, door aansluiting te zoeken bij de uitdager, hun invloed konden vergroten.” Verdonk koos het juiste moment en wist zich verzekerd van de steun van een deel van de partij en enkele prominenten, zoals Hans Wiegel. Een ideaal uitgangspunt voor een opstand.

Groepsverband

Onze kennis over identiek groepsgedrag van mensen en apen is voor een groot deel opgedaan op het chimpansee-eiland in Burger’s Zoo. Het grote buitenverblijf waar de complete groep chimps samenleeft, was een initiatief van de broers Jan en Antoon van Hooff, die het concept in 1971 bedachten. In eerste instantie werden we voor gek verklaard, zegt Jan Van Hooff. “De toenmalige directeur van Artis voorspelde ‘bloed aan de paal’. Hij dacht dat de chimps elkaar zouden afmaken, omdat we volwassen mannen en wijfjes bij elkaar zetten.” Maar uit onderzoek naar in het wild levende chimpansees bleek dat die betrekkelijk saamhorig in groepsverband leven. De apen in Burger’s Zoo vormden daarop geen uitzondering.

Het eiland werd een fenomeen. Cineast Bert Haanstra draaide er zijn film ‘Chimps onder elkaar’ en dr. Frans de Waal beschreef de groep in zijn wereldberoemde boek ‘Chimpanseepolitiek’, waarin hij aantoonde dat mensen en apen niet zoveel van elkaar verschillen. Nog steeds komen wetenschappers naar Arnhem om het groepsgedrag van de dieren te bestuderen. Want de chimpansees in gevangenschap gedragen zich vrijwel hetzelfde als hun soortgenoten in het wild. Ook op het eiland moet de leider maar zien dat hij die positie behoudt.

Stabiliteit

Daarbij zijn ook andere factoren dan pure kracht of slimheid van belang, zegt Van Hooff. “Kort nadat een mannetje de macht in de groep had overgenomen, bleek zijn ‘nummer 2’ eveneens uit op de status van alfamannetje”, vertelt hij. “Maar de vrouwtjes in de groep hadden genoeg van het ‘gedoe’ en de stress die dat veroorzaakte. Zij steunden de nieuwe leider, waardoor zijn uitdager geen kans maakte.” Volgens Van Hooff geven wijfjes de voorkeur aan stabiliteit, omdat zij in alle rust hun jongen willen grootbrengen.

De reactie van de VVD-achterban op het gekonkel is daarom heel natuurlijk, vindt Van Hooff. Het aantreden van Rutte als partijleider moest een roerige periode juist afsluiten. Net toen dat leek te lukken, betwistte Verdonk zijn leiderschap en zorgde voor nieuwe tweespalt in de partij. “De roep vanuit de leden om rust en hun zorgen over de toekomst, hadden alles te maken met die universele vrees voor gedoe.”

Solitair bestaan

Uiteindelijk kon Rita Verdonk niet anders dan de partij verlaten en alleen in de Tweede Kamer verdergaan. Ook al is een solitair bestaan gevaarlijker dan het leven in de groep. Wellicht dat Verdonk een nieuwe alliantie kan vormen met de groep ontstemde VVD’ers die haar steunden. De vroeggrijze Giambo in Burger’s Zoo had voor zijn machtsgreep tenslotte ook de hulp nodig van een uitgerangeerde, maar wijze oude leider. En daarvan hebben ze er in de VVD genoeg.