Naar de content

'Russische agressieoorlogen eindigden vaak in crisis of complete ineenstorting'

Portretfoto van historicus Henk Kern.
Portretfoto van historicus Henk Kern.
Henk Kern voor NEMO Kennislink

De Russische president Vladimir Poetin heeft deze week een gedeeltelijke mobilisatie in zijn land afgekondigd. Dat betekent dat vele jonge mannen gedwongen kunnen worden om te gaan vechten aan het front in Oost-Oekraïne. Volgens veel westerse analisten is het een wanhoopsdaad van Poetin. Historicus Henk Kern ziet veel paralellen met eerdere agressieoorlogen uit het Russische verleden.

De door Rusland begonnen veroveringsoorlog in Oekraïne verloopt rampzalig voor Rusland. De Oekraïners vechten als leeuwen met moderne westerse wapens, het Russische leger verliest steeds meer terrein en het moreel onder de soldaten stort in. En ook binnenlands broeit het in Rusland. Radicale bloggers en oorlogshitsers rond de regering willen dat de president nog veel verder gaat. Ze eisen totale mobilisatie en totale oorlog, zowel tegen Oekraïne als tegen de NAVO. Maar onder gewone Russen is de oorlog helemaal niet populair. Hoewel die geluiden vakkundig weggedrukt worden op de staatstelevisie en echte protesten nog altijd een zeldzaamheid zijn.

Niemand weet precies wat er allemaal achter de hoge muren van het Kremlin speelt. Maar wat begon als een korte, snelle ‘speciale militaire operatie’ lijkt steeds verder uit de hand te lopen en ook steeds meer binnenlandse gevolgen voor Rusland te krijgen. Gaat Poetin deze crisis – die hij helemaal zelf heeft gecreëerd – politiek wel overleven? Wat zijn de gevolgen als hij wordt afgezet, zelf aftreedt of misschien wel terminaal ziek is, zoals ook wel eens (zonder bewijs) wordt gesuggereerd? Niemand weet waar het eindigt, maar er zijn inmiddels allerlei scenario’s denkbaar.

Wellicht kan een kijkje in de geschiedenis helpen om mogelijke scenario’s op een rij te zetten. Rusland heeft in zijn geschiedenis een hoop oorlogen en oorlogjes gevoerd. Een aantal daarvan hebben zeer grote binnenlandse gevolgen gehad. Dat waren meestal oorlogen die, net als de oorlog in Oekraïne, klein begonnen maar steeds verder uit de hand liepen. En uiteindelijk veel langer duurden en veel meer slachtoffers eisten dan verwacht. Samen met historicus en Ruslanddeskundige Henk Kern van de Universiteit Leiden duiken we de Russische geschiedenis in en werpen we een historische blik op een aantal oorlogen die vergaande en soms zelfs catastrofale binnenlandse gevolgen hadden.

Heroïek of ondergang

“Als je naar de historische oorlogen van Rusland kijkt kan je die in twee categorieën indelen”, zegt Kern. “Aan de ene kant zijn er een aantal heroïsche oorlogen waarin het Russische moederland zich moet verdedigen tegen een buitenlandse invasie. Dat zijn oorlogen waarin vaak grote offers werden gebracht, maar waar Rusland uiteindelijk sterker uit kwam. En dan vooral in de zin dat de legitimiteit van het centrale gezag erdoor versterkt werd. Deze zijn de overwinningen die in Rusland nog altijd herdacht worden en waaraan Poetin vaak refereert in zijn toespraken. De Tweede Wereldoorlog en de overwinning op de Duitsers is het bekendste voorbeeld. Maar ook de overwinning op Napoleon, de overwinning in de Zweedse Oorlog door tsaar Peter de Grote en de overwinning op Polen in 1613, die bijvoorbeeld nog elk jaar gevierd wordt met de Russische Dag van Nationale Eenheid.”

“Maar er zijn in de Russische geschiedenis ook rampzalige, verloren oorlogen. Opvallend genoeg zijn dat vaak juist de oorlogen waarin Rusland zelf de agressor is. Oorlogen waarbij Rusland een ander land aanvalt, dus net zoals nu in Oekraïne. Als gevolg daarvan zie je vaak juist een crisis, of een verzwakking van het regime. Voorbeelden zijn de Afghaanse Oorlog, de Eerste Wereldoorlog, de Russisch-Japanse Oorlog en de Krimoorlog. Dit zijn imperialistische oorlogen, waarin Rusland zijn macht en grondgebied probeert uit te breiden ten koste van andere landen. Dit soort oorlogen hebben regelmatig tot verzwakking of zelfs totale ineenstorting van het regime geleid. Een ander sprekend voorbeeld is van wat langer geleden. De Lijflandse Oorlog (1558-1583), dat was een agressieoorlog die zelfs eindigde in de zelfvernietiging van Rusland.”

“Poetin is zich zeer bewust van deze geschiedenis en gebruikt vooral de heroïsche oorlogen uit Ruslands verleden in zijn toespraken. Hij verkoopt zijn oorlog in Oekraïne bewust niet als een agressieoorlog maar probeert het beeld te creëren van een heroïsche oorlog waarin Rusland zichzelf moet verdedigen, in dit geval tegen het Westen en tegen de NAVO. Maar het is wel degelijk een agressieoorlog, en het lijkt erop dat dit een agressieoorlog is die in een crisis gaat eindigen. Het zal niet de eerste keer zijn dat Rusland na een verloren oorlog volledig instort. Het verleden is natuurlijk geen glazen bol waarin je de toekomst kan zien, maar voor wie de geschiedenis serieus neemt zijn de voortekenen niet bepaald gunstig.”

De Afghaanse Oorlog (1979-1989)
Op kerstavond 1979 viel de Sovjet-Unie het kleine Afghanistan binnen om het communistische regime daar te helpen beschermen tegen islamitische strijders, de Moedjahedien. De oorlog werd al snel een guerrillastrijd waarbij de Moedjahedien flinke steun kregen van de VS. Hoewel het een uitzichtloze strijd werd waar veel soldaten sneuvelden, liet Moskou de oorlog niet escaleren. Het bleef bij kleine militaire operaties. Toen Michail Gorbatsjov in 1985 aan de macht kwam en de oorlog ‘erfde’ van zijn voorgangers, zag hij in, realistisch als hij was, dat hij het internationale aanzien van de Sovjet-Unie kon herstellen door de troepen volledig terug te trekken en de oorlog te stoppen. Dat deed hij dan ook in 1989. Maar voor de Sovjet-Unie was het al te laat. Door het slepende, uitzichtloze karakter van de oorlog en de vele mensenrechtenschendingen was het land internationaal geïsoleerd geraakt, de legitimiteit van het Sovjetregime uitgehold en het land economisch uitgeput.

De Eerste Wereldoorlog (1914 – 1917)
De Eerste Wereldoorlog had een complexe aanloop, en je kan niet zeggen dat Rusland in deze oorlog de enige agressor was. Maar het koos er bewust voor om mee te doen. Er was geen sprake van dat het land aangevallen werd. In 1914 opende Rusland de aanval op Duitsland. Maar de oorlog zou voor Rusland rampzalig verlopen. Al na twee maanden werden ze teruggeslagen en volgde een rampzalige terugtocht. De Duitsers rukten genadeloos op en ze veroverden grote stukken van het Russische Rijk. Er brak hongersnood uit en de bevolking keerde zich tegen het regime. In de totale chaos die begin 1917 ontstond in Rusland kreeg Lenin de kans een revolutie te ontketenen. Dit leidde in 1917 tot de Russische Revolutie, de complete ineenstorting van het tsarenrijk en de vestiging van een communistisch regime. Die ging gepaard met jaren van burgeroorlog en van het tsarenrijk bleef niets over.

Russisch-Japanse Oorlog (1904-1905)
De oorlog tussen Rusland en Japan in het Verre Oosten was de eerste grote oorlog van de twintigste eeuw. Deze imperiale oorlog was het gevolg van rivaliteit tussen de keizerrijken van Rusland en Japan in het gebied dat nu het noorden van China is. Japan viel als eerste aan, maar pas nadat Rusland op een hooghartige manier aan Tokio een ultimatum had gesteld. Hoewel aan beide kanten veel slachtoffers vielen, bleek Japan al snel qua organisatie, materieel en moreel superieur aan het erbarmelijk uitgeruste en slecht geleide Russische leger. In 1905 brak in Rusland een grote algemene staking uit en bestormden revolutionairen in Sint Petersburg het Winterpaleis van de tsaar. Het leger schoot hierbij op de eigen bevolking. Het regime wankelde en moest grote democratische concessies doen. Er werd voor het eerst een parlement ingesteld en er werden verkiezingen georganiseerd.

Krimoorlog (1853-1856)
In de aanloop naar deze oorlog probeerde Tsaar Nicolaas I stukken van het in verval geraakte Ottomaanse (Turkse) Rijk te annexeren, onder andere de stad Constantinopel en de Bosporus, die toegang bood tot de Middellandse Zee. Al snel gingen Frankrijk en Engeland zich ermee bemoeien om dit te voorkomen. Op het schiereiland de Krim werd een oorlog uitgevochten waarbij Rusland door het veel moderner uitgeruste Frankrijk en Engeland vernederend gedwongen werd tot onderhandelingen. Rusland zag door deze verloren oorlog in dat het land moest moderniseren om aansluiting te houden bij het Westen. De Krimoorlog leidde dan ook niet tot een revolutie van onderaf maar wel tot vergaande binnenlandse hervormingen, zoals de introductie van burgerrechten en de afschaffing van het lijfeigenschap.

Lijflandse Oorlog (1558-1583)
De eerste tsaar van Rusland, Ivan IV, ook wel Ivan de Verschrikkelijke genoemd, had halverwege de zestiende eeuw voor het eerst een krachtige monarchie gecreëerd rondom Moskou. Het was het begin van het Russische tsarenrijk. Ivan had zijn oog laten vallen op het koninkrijk Lijfland, het gebied waar nu de Baltische Staten zijn. Al snel bleek dat Ivan zijn hand overspeeld had en ging de oorlog de verkeerde kant op voor Rusland. Als reactie op de militaire tegenslag begon Ivan in eigen land legerofficieren en edelen te vervolgen. Hierdoor raakten de economie en bestuur ernstig ontwricht. In 1582 was tsaar Ivan gedwongen om vrede te sluiten en van zijn aanspraken op Lijfland af te zien. Maar zijn rijk was zo verzwakt dat het volledig instortte en Rusland tijdelijk van de kaart verdween, een chaotische tijd die bekendstaat als de Tijd van de Troebelen. Dit tijdperk duurde tot het land in 1613 weer verenigd werd onder de Romanov-dynastie, die tot 1917 over Rusland zou heersen.