De Nederlandse samenleving en overheid verwachten veel van imams. Sinds begin jaren ‘90 wordt hun een belangrijke rol toebedacht in het integratieproces van moslims in Nederland. Tegelijkertijd wordt hen vaak verweten dat ze niets van de Nederlandse samenleving weten en de aansluiting missen met vooral jongeren. In het publieke debat gaapt er daarom nogal eens een kloof tussen de ’ideale’ imam en de imam van vlees en bloed.

Rolopvatting en gezag

Antropologe en islamologe Welmoet Boender bestudeerde de rolopvatting en het gezag van een selectie van Nederlandse imams binnen de eigen Turkse en Marokkaanse geloofsgemeenschappen, en contrasteerde die met de verwachtingen van de Nederlandse samenleving, die vooronderstellen dat de imam een centrale, gezaghebbende en inspirerende figuur binnen de geloofsgemeenschap is.

Case studies

Nederland kent zo’n 450 moskeegemeenschappen. Boender analyseerde het publieke debat tussen 1993 en 2004, en deed drie case studies om het intern islamitische perspectief te onderzoeken. Ze selecteerde twee moskeeën die bekend stonden als open en op de Nederlandse samenleving gericht: de Turkse moskee Aya Sofya van Milli Görüs in Amsterdam en de Marokkaanse moskee El-Islam in Den Haag. Daarnaast onderzocht ze ideeën en debatten binnen de islamitische studentenvereniging Iqra aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. De respondenten in haar onderzoek zijn gelovige en praktiserende moslims met een migrantenachtergrond. Boender: ‘Mijn onderzoek is kwalitatief en indicatief, en pretendeert niet representatief te zijn voor alle imams in Nederland.’

Primair religieus leider

‘De imams uit mijn onderzoek weten wel degelijk iets’, zegt Boender. ‘En ook denken ze goed na over het leven als moslim in de moderne Nederlandse samenleving, en zien ze het als hun taak keuzes en handelen te beïnvloeden. Alleen: een imam zal in eerste instantie zijn religieuze opvatting geven, gebaseerd op de traditionele islamitische bronnen die daarvoor bestaan. Een imam is in eerste instantie gebedsvoorganger, prediker en religieus onderwijzer. Voor een imam is het vaak moeilijk om zijn persoonlijke opvattingen in zijn advies te verwerken.’

‘Laat je kinderen een opleiding doen’

‘De invloed van imams moet niet overdreven worden’, concludeert Boender uit haar onderzoek. ‘Als je zo focust op de rol van de imams loop je het risico andere spelers over het hoofd te zien. Wel zijn de onderzochte imams voortdurend bezig met sociale advisering en stimulering. Boender: ’Ze hameren er bijvoorbeeld op: laat je kinderen een opleiding doen! Ook zijn ze bezig met de vraag: hoe kunnen we de jeugd bereiken?’

Geliefd maar niet geraadpleegd

De imams zijn zowel in de Turkse als de Marokkaanse setting wel degelijk geliefd bij jongeren. Ook erkennen dezen het religieuze gezag van de imam, hoewel ze hem niet als eerste of enige instantie raadplegen en zijn adviezen zeker niet klakkeloos overnemen. Daarvoor zijn ze te individualistisch, en zijn er te veel andere bronnen voorhanden, waarvan de ‘cyber-imam’ de meest tot de verbeelding sprekende is. Bovendien zijn de taal- en culturele barrières tussen imams en jongeren vaak groot.

Dagelijkse gang van zaken

Wat vonden de imams zelf van dit onderzoek? Boender: ‘Ik heb het eerste hoofdstuk in het Arabisch laten vertalen. Ze zagen het belang van het onderzoek, en wilden vooral hun openheid laten zien. Laten zien: dit is de dagelijkse gang van zaken bij ons. Ze zijn zich ervan bewust dat vanuit de samenleving aan moskeeën voortdurend gevraagd wordt om zich te verantwoorden.’

Imam in islamitische wereld

De rol van de imam in Nederland verschilt van die in de hedendaagse islamitische wereld. Veel meer dan in de diaspora heeft zich in de islamitische wereld naast de imam, die zijn traditionele religieuze rol heeft behouden, een gevarieerd en specialistisch opgeleid islamitisch-intellectueel kader gevormd. Boender verwacht dat dit, gezien de interne en externe behoefte aan zo’n kader, hier ook zal gebeuren.

Welmoet Boender, Imam in Nederland. Opvattingen over zijn religieuze rol in de samenleving. De auteur promoveerde aan de Universiteit Leiden en het International Institute for the Study of Islam in the Modern World (ISIM).