“Mijn belangstelling voor Elizabeth begon nadat ik me afvroeg of de negatieve dingen die over haar in geschiedenisboeken stonden wel echt waar waren", vertelt Nadine Akkerman, universitair docent bij de opleiding Engels aan de Universiteit Leiden. "Door brieven van Elizabeth op te sporen en deze te ontcijferen, kwam ik erachter dat het beeld van haar totaal verkeerd was.”
Elizabeth Stuart speelt als sinds 2001 een belangrijke rol in het onderzoek van Akkerman. Na haar promotie in 2008 op onderzoek naar een deel van de brieven, is Akkerman begonnen met het becommentariëren van alle brieven van Elizabeth. Deze brieven, in totaal meer dan tweeduizend en verspreid over talloze archieven over de hele wereld, zullen in drie delen worden gepubliceerd door Oxford University Press. Akkerman hoopt dat door haar onderzoek naar Elizabeth er meer aandacht komt voor de ondergewaardeerde rol van vrouwen in de geschiedenis.
Strijdende dames
Het jarenlange onderzoek naar Elizabeth Stuart vormt in ieder geval al de basis voor de tentoonstelling ‘Rivalen aan het Haagse Hof’. Hierin spelen Elizabeth Stuart, prinses van Engeland en koningin van Bohemen, en haar hofdame Amalia van Solms, de hoofdrol.
Elizabeth staat ook wel bekend als de Winterkoningin vanwege haar korte regeerperiode in Bohemen. In 1621 moet ze samen met haar man Frederik van Palts Bohemen ontvluchten. Nadat hen de toegang tot Engeland en Duitsland is geweigerd, komt ze terecht in Den Haag met haar gevolg van 223 mensen, waaronder Amalia.
Amalia trouwt in Den Haag met de toekomstige stadhouder Frederik Hendrik van Oranje. Hierdoor promoveert ze van hofdame naar prinses en wordt ze in status gelijk aan Elizabeth. Dit zorgt voor een felle rivaliteit tussen beide dames. Ze proberen elkaar te overtreffen door onder andere steeds mooiere portretten te laten maken en steeds grotere feesten te geven. Hierdoor ontstaat een echte hofcultuur in Den Haag. Ook zijn ze elkaars rivalen op de huwelijksmarkt. Beiden proberen hun kinderen zo goed mogelijk uit te huwelijken.
Aan het einde van hun levens keert het tij: Elizabeth is compleet blut en Amalia heeft als prinses van Oranje meer dan genoeg geld. Amalia is ook succesvoller dan Elizabeth in het uithuwelijken van haar kinderen. Akkerman: “In die twee opzichten kun je zeggen dat Amalia de rivaliteit heeft gewonnen. Maar de dames hebben wel allebei een kleinzoon op de troon van Engeland kunnen krijgen en Elizabeth mag aan einde van haar leven terugkeren naar haar geboorteland Engeland. Zo wint Elizabeth ook een beetje.”
Het onderzoek achter het verhaal
Akkerman was verantwoordelijk voor het onderzoek voor de tentoonstelling. Door alle informatie over Elizabeth te combineren met een half jaar onderzoek naar de brieven van Amalia, heeft ze een goed beeld kunnen schetsen van hun rivaliteit.
Ook heeft Akkerman zich verdiept in thema’s als de Dertigjarige oorlog, haardracht, toneelstukken en dynastieke rivaliteit. Hierbij is gebruik gemaakt van secundaire literatuur en primaire bronnen, zoals dagboeken en schilderijen uit die tijd. Aan de hand van portretten, sieraden, filmpjes over hun brieven en bijbehorende teksten wordt de rivaliteit belicht in de tentoonstelling.
Een voorbeeld uit de tentoonstelling is het schilderij ‘Keur Baart Angst’ door Jan van Goyen en Jacob van der Merck. De betekenis van dit schilderij is recentelijk ontdekt door Willem Jan Hoogsteder, mede door het onderzoek van Akkerman. Hoogsteder kwam erachter dat het schilderij niet over Elizabeth gaat, maar over haar dochter Louisa. Zij mocht niet trouwen met haar geliefde omdat zij te laag van stand werd bevonden voor hem. Hij werd uiteindelijk aan één van de dochters van Amalia gekoppeld. Dit is een mooi voorbeeld van de rivaliteit tussen Elizabeth en Amalia op de huwelijksmarkt.
Herwaardering
Om Amalia uit te diepen heeft Akkerman de MA scripties van studenten Ineke Goudswaard (kunstgeschiedenis, UvA) en Naomi Bikker (geschiedenis, Leiden) geraadpleegd. Door de beperkte tijd van het onderzoek naar Amalia kan Akkerman iets minder over haar zeggen, maar zeker is, dat ze geen passieve vrouw was. “Het heersende beeld van haar als arrogante, ijdele vrouw is geschetst door mannen die haar benijdden omdat ze haar kinderen niet aan hen had uitgehuwelijkt.”
Ook over Elizabeth bestaat een verkeerd beeld, zo blijkt uit Akkermans onderzoek. “Over Elizabeth worden altijd twee dingen gezegd: dat ze meer hield van haar hondjes en apen dan van haar kinderen en dat ze een groot literatuurliefhebster was, iets dat niet positief werd bevonden.” Het eerste commentaar komt uit een dagboek van één van haar kinderen die op dat moment boos op haar is. De rest van het dagboek is één en al lof, dus die ene zin die eruit is gepikt, geeft een vertekend beeld van Elizabeth. Het feit dat Elizabeth een literatuurliefhebster was, klopt wel. Dit werd echter pas gewaardeerd na nieuwe inzichten, namelijk dat veel literatuur uit die tijd politiek beladen was. Volgens Akkerman geeft dit aan dat Elizabeth wel degelijk geïnteresseerd was in de politiek.
Dit laatste inzicht wordt versterkt door het feit dat Elizabeth de helft van haar brieven in geheimtaal heeft geschreven. Deze brieven bevatten belangrijke, politiek gevoelige informatie die niet door de vijand gelezen mocht worden. Akkerman heeft deze geheimtaal weten te ontcijferen en ontdekte hierdoor veel, nog ontbrekende informatie over de zeventiende eeuw. “Er was dan niets bekend over de locatie van een bepaald persoon, maar uit de brieven bleek dat hij gewoon bij Elizabeth in Den Haag zat.” In de tentoonstelling worden filmpjes getoond over hoe brieven werden ontcijferd en verzegeld in die tijd.
“Elizabeth en Amalia zijn beide de dupe geworden van de gedachte dat brieven van vrouwen niet bestudeerd hoeven te worden om een beeld te krijgen van de politiek in de zeventiende eeuw. Hier zou toch niets relevants in staan. Het beeld van vrouwen in de geschiedenisboeken is geschetst door de meningen van anderen en daarom worden ze niet beschouwd als politiek interessant.”
Voor de herwaardering van de rol van vrouwen in de zeventiende-eeuwse politiek is volgens Akkerman veel onderzoek nodig. Het zal dus nog wel een tijdje duren voordat er een nieuw beeld ontstaat van vrouwen in de geschiedenis die politiek hun mannetje stonden.
Tentoonstelling
In de tentoonstelling ‘Rivalen aan het Haagse Hof’ staan twee van de meest invloedrijke vrouwen in de Gouden Eeuw recht tegenover elkaar: Elizabeth Stuart (1596-1662) en Amalia van Solms (1602-1675). Deze tentoonstelling in het Haags Historisch Museum is te bezoeken tot en met 15 maart 2015.