In de beginjaren van het medisch-wetenschappelijk onderzoek gebeurden proeven voornamelijk op mensen. Toen daarna ethiek en wetgeving hun intrede deden, veranderde dat in proeven met mensen, weldra gevolgd door proeven samen met mensen. Inmiddels lopen we met experimenten met mensen tegen allerlei grenzen aan en als het even kan zal men dan steeds vaker kiezen voor onderzoek zonder mensen (en dieren).
Proeven op mensen
Eerst kijken we terug op de beginjaren van medisch-wetenschappelijk onderzoek op mensen, waarin veel ontdekkingen werden gedaan maar ook het nodige misging. Het dieptepunt vormen de gruwelijke proeven waaraan Duitse en Japanse artsen gevangenen in de Tweede Wereldoorlog blootstelden. Ook de Amerikaanse geschiedenis kent schandalige praktijken rond het syfilisonderzoek in Tuskegee. De term proeven óp mensen is daardoor zeer beladen.
We komen dan ook van ver. Deels uit onwetendheid op zoek naar meer kennis, deels omdat menswaardigheid vroeger anders werd ingevuld dan nu, deels omdat men vroeger niet de kritische vragen stelde die men nu wel stelt. Vandaar dat het kon gebeuren dat mensen aan experimenten werden onderworpen die nu ontoelaatbaar worden gevonden. Dat geldt overigens ook voor psychologisch onderzoek. Sommige proefnemingen, zoals het beroemde Milgram-experiment, kunnen om die reden nooit meer worden herhaald. De onderzoeker zou nu in de gevangenis terechtkomen.
Proeven met mensen
Het heeft lang geduurd voordat wetenschappers tot het inzicht kwamen dat mensen blootstellen aan onverantwoorde risico’s niet ethisch verantwoord is. De rechten en bescherming van proefpersonen werden nog weleens uit het oog verloren. De experimenten die in Nazi-Duitsland zijn uitgevoerd, hebben uiteindelijk de wereld wakker geschud, zij het dat er nog enkele decennia overheen gingen voordat er (mondiale) regelgeving kwam. In Nederland duurde dat relatief lang, waarschijnlijk omdat de zelfregulering heel goed werkte en de overheid ervoor terugdeinsde om medisch-wetenschappelijke onderzoekers aan strenge regels te binden.
De Federatie van Medische Vakverenigingen, de Federa, ontwikkelde in de jaren ’90 bijvoorbeeld alom gerespecteerde en gevolgde codes voor het gedrag van wetenschappers en de omgang met onderzoeksmateriaal. Sinds 1998 hebben we in Nederland de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek (WMO) en is er sprake van proeven mét mensen. Wel bleven sommige wetenschappers de vraag stellen of het vereiste van geïnformeerde toestemming niet werd overdreven.
Proeven samen met mensen
Behalve dat het onderzoek wetenschappelijk deugdelijk moet zijn en dat de risico’s en voordelen zich tot elkaar moeten verhouden, is een belangrijke regel dat er sprake is van vrijwillige toestemming na volledige en begrijpelijke informatie, de zogenoemde geïnformeerde toestemming. Dit is echter minder eenduidig dan het lijkt. Om erop toe te zien dat het onderzoeksvoorstel aan de ethische eisen voldoet, zijn er speciale medisch-ethische toetsingscommissies die het onderzoek van tevoren beoordelen.
Per 1 maart 2017 is de leeftijd waarop kinderen zonder toestemming van hun ouders of verzorgers mogen besluiten mee te doen aan een medisch onderzoek verlaagd van 18 naar 16 jaar. Voor geïnformeerde toestemming zal de informatie nog begrijpelijker moeten worden aangeboden. Iets dat ook voor menig volwassene een uitkomst zal zijn.
Behalve dat de proefpersoon expliciet toestemming moet geven, heeft deze volgens de wet recht om zich te bedenken en zich terug te trekken. Het is net als met de verkoop van gas en stroom aan de deur. Er zijn allerlei redenen waarom mensen onder druk bezwijken en iets kopen waar ze een paar uur later al spijt van hebben. Om die mensen te beschermen tegen zichzelf en tegen colporteurs, heeft men altijd de mogelijkheid, ook midden in het onderzoek, om er mee te stoppen. Dat is een van de redenen waarom onderzoeken soms mislukken.
Als het terugtrekken op kleine schaal gebeurt, worden de onderzoeksresultaten nog niet zodanig beïnvloed dat het hele onderzoek de prullenbak in kan. Maar als het aantal uitvallers te groot wordt (> 10-20%) levert dit wel problemen op bij de interpretatie van de resultaten. Lastig, want voor een valide uitspraak over het effect van een behandeling zijn goed uitgevoerde proeven noodzakelijk. Medisch onderzoek is mede door de betrokkenheid van patiëntenorganisaties, veel meer een zaak geworden van proeven samen met mensen.
Proeven zonder mensen
De geschiedenis maakt duidelijk dat onderzoek met mensen ook verandert omdat de wetenschap niet stil staat. Alternatieve, minder belastende en informatievere onderzoeksmethoden dienen zich aan. Zo is onderzoek door nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen als big data, het kweken van mini-organen en body-on-a-chip ook steeds vaker zonder mensen (en dieren) mogelijk. Dergelijke nieuwe ontwikkelingen roepen nieuwe vragen op, bijvoorbeeld over de toegankelijkheid van gegevens en privacy, kosten en vertaalbaarheid. Alle vernuftigheid ten spijt, zal de ultieme test uiteindelijk er toch een in de mens zijn.