Porno in de vitrine

Museum Meermanno in Den Haag staat de komende maanden in het teken van porno. Porno op papier welteverstaan, want we hebben het hier wel over een samenwerking tussen een boekenmuseum en de Koninklijke Bibliotheek (KB). De KB leent voor deze tentoonstelling pornografische werken uit, van de zeventiende tot en met de twintigste eeuw.

Golfbewegingen in preutsheid

Wie de trappen van het statige museumpand beklimt, verwacht geen spannende prenten of blootblaadjes. Toch vliegen de borsten en piemels je om de oren bij deze expositie. De vijf zalen zijn donker aangekleed, het licht is gedimd en er staat zelfs een bed klaar, maar plat is het niet. Naast de vitrines met boeken en blaadjes die erotische verhalen en afbeeldingen bevatten, schetsen de (wand)teksten het achterliggende verhaal over de ontwikkeling van pornografie in Nederland.

Conservator Arno Kuipers van de Koninklijke Bibliotheek geeft een rondleiding en vertelt: “Alleen oude boekjes leuk neerleggen is natuurlijk niet voldoende. We willen ook uitleg en context bieden. Wat we namelijk willen laten zien zijn de golfbewegingen in de geschiedenis van de porno sinds het ontstaan ervan in de zestiende eeuw. Daaruit kun je opmaken dat we door de tijd heen helemaal niet steeds opener over bloot en seks zijn geworden.”

Seks uit de openbaarheid

Pornografie is een term die in de negentiende eeuw in zwang kwam en betrekking heeft op tekst of beeld dat opwinding als doel heeft. Het betekent niet dat er voor die tijd geen seks voorkwam in boeken. Historici zien de Italiaan Pietro Aretino als de aartsvader van de westerse pornografie, omdat hij in 1527 voor het eerst wellustige teksten schreef en met dito beeld liet drukken.

De paus verbood Aretino’s Sonetti lussuriosi (Wellustige sonnetten) met daarbij prenten die verschillende standjes uitbeeldden. Dit maakte het boek alleen maar gewilder en navolging bleef niet uit, ook buiten Italië. Het doel hierachter was niet alleen de verspreiding van porno maar ook een protest tegen de hypocrisie van de paus. De expositie begint daarom met een vertaling van dit boek.

Verborgen in de hel

In de eerste zaal leidt Kuipers me langs een nagemaakte boekenkast met gaas voor de boeken. “In de negentiende eeuw verzamelde de KB als elitaire Haagse instelling vooral buitenlandse, met name Franstalige pornografische werken. Ze werden opgeborgen in een afgesloten magazijn, afgedekt met gaas, die ‘De Hel’ heette. De Hel van de KB bestaat niet meer: alles ligt nu bij Bijzondere Collecties, maar voor inzage in de pornografie moet nog altijd een gegronde wetenschappelijke reden worden opgegeven.”

In de volgende zaal stappen we de zeventiende eeuw binnen. Amsterdam stond in die tijd voor het eerst bekend als sekshoofdstad van Europa: hier werden pikante boeken die elders waren verboden gedrukt en verder verspreid. De pornografie diende deels als moralistisch of als maatschappijkritisch. Kuipers: “De roman D’Openhertige juffrouw, Of D’Ontdekte Geveinsdheid was een bestseller. Hierin neemt een fictieve Amsterdamse hoer het woord en stelt ze de hypocrisie (geveinsdheid) van haar bezoekers aan de kaak.”

Blaadjes voor het volk

Na de losse zeventiende eeuw was het in Nederland vrij rustig wat betreft pornografische werken. Waarom dat zo is, weten we eigenlijk nog niet en verder onderzoek is noodzakelijk. Dat het niet overal in Europa zo kuis was, blijkt uit pikante Franse literatuur. Daar staat de achttiende eeuw juist bekend als de eeuw van de erotica. In de tweede helft van de achttiende eeuw werd de literatuur in Nederland weer explicieter, waaraan in de negentiende grenzen werden gesteld: uitgebreide seksuele handelingen moesten gekuist worden en veelal verdween het ondergronds.

In het volgende deel van de tentoonstelling staat de recent verworven collectie van Bert Sliggers, de oud-conservator van het Teylers Museum, centraal. Zij bevat vooral goedkope pornoblaadjes uit de negentiende en twintigste eeuw. Kuipers: “Vooral de vroege porno is heel interessant, omdat er verder geen exemplaren van bewaard zijn gebleven. Deze boekjes, realistische romans geheten, kon je voor 10 of 20 cent kopen. De oplages waren enorm hoog, maar werden makkelijk weggegooid omdat het niets waard was.”

Strenge zedenwetten

De confessionele christelijke politieke partijen, voorgegaan door dominee Abraham Kuyper, zorgden ervoor dat in 1911 een strenge zedenwet werd ingevoerd. De jacht op pornografie was geopend, maar had dit effect?

“Jazeker, maar wel het omgekeerde effect”, zegt Kuipers lachend. “Er werd veel in beslag genomen, maar mensen werden ook heel creatief. Ze gingen bijvoorbeeld zelf stencils met verhaaltjes en tekeningetjes maken en verspreidden die in hun kennissenkring. Ondanks strenge wetten werd er dus toch meer porno geproduceerd dan je denkt.”

De overheid ging steeds strenger controleren. Wie gepakt werd voor handel of zelfs maar bezit riskeerde celstraf of een flinke boete. “Omdat er geen einde leek te komen aan de stroom verboden boeken, maakte de politie vanaf 1934 voorzichtig onderscheid tussen pornografie en de wat minder aanstootgevende realistische literatuur of ‘prikkellectuur’.”

Porno legaal

De grote ommekeer vond plaats in de jaren zestig, de tijd dat de overheid en de kerk aan macht inboetten. De seksuele revolutie was niet meer te stuiten en de eerste blootbladen verschenen in 1968. Versoepeling van de wet was gewenst en sinds 1970 is pornografie niet langer verboden, evenals overspel en voorbehoedmiddelen.

Daarna schoten seksueel getinte tijdschriften als paddenstoelen uit de grond, waarbij elke seksuele voorkeur bediend werd met een eigen blad. De Collectie Sliggers bestaat voor het grootste deel uit dit soort tijdschriften en er ligt dan ook een heel scala aan blootblaadjes in de vitrines. Wie aanstoot neemt aan zeer expliciete foto’s kan daarom de laatste zaal beter overslaan.

Voorganger van Tinder

Met deze tentoonstelling wil de KB laten zien dat ze niet alleen middeleeuwse handschriften en elitaire boeken bewaart. Kuipers: “Pornografie was en is onderdeel van onze samenleving, dus dat hebben we ook. Het is heel bijzonder om het nu allemaal bij elkaar te hebben. Juist dan zie je goed wat we in de Nederlandse geschiedenis wel en niet vinden kunnen op het gebied van porno. En dat wisselt nogal met de tijd.”

Morsige bloodblaadjes zijn nu grotendeels verdwenen. Dit komt niet alleen door pornofilms via internet. Contactadvertenties vormden een belangrijk onderdeel van de tijdschriften en ook die zijn vervangen. Kuipers: “De bladen vervulden duidelijk een behoefte. Ze stonden vol met advertenties van mannen en vrouwen uit heel Nederland die in contact wilden komen met mensen met dezelfde seksuele wensen. Daar zijn nu andere mogelijkheden voor, zoals Tinder. Deze blaadjes waren daar eigenlijk de voorloper van.”

Kortom: de middelen veranderen, maar de behoeftes niet. Met dit verhelderende inzicht over de menselijke driften, laat ik de piemels en borsten voor wat ze zijn.