Pluto is geen koning meer

Jose-Luis Ortiz, sterrenkundige van het Spaanse Sierra Nevada Observatorium, vond in opnames uit 2003 bewijs van een ijsmassa die bijna zo groot is als buitenplaneet Pluto. Op vrijdag maakte Ortiz de vondst van 2003 EL61 bekend, die zelfs een maan blijkt te hebben. Helaas werd Ortiz nog op de grote dag zelf overschaduwd door CalTech-astronoom Mike Brown. Die kondigde aan dat hij een echte nieuwe planeet had gevonden, groter dan Pluto. 2003 UB313 kaatst zóveel zonlicht terug, dat hij tot anderhalf keer zo groot moet zijn als Pluto. Ook maakte Brown in één adem een baanbroeder van Ortiz’ vondst bekend; 2005 FY9.

De drie nieuwe massa’s maken deel uit van de Kuipergordel, een band van ijzige klompen materiaal die buiten de baan van Pluto om de zon draaien. De Kuiper Belt Objects (KBO’s) 2003 EL61, 2003 UB313 en 2005 FY9 draaien in ellipsen rond de zon; net als Pluto staat hun baanvlak schuin op het omloopvlak van de acht normale planeten.

Pluto zelf was tot voor vrijdag met zijn ongeveer 2280 km. doorsnede de Koning van de Kuipergordel. 2003 UB313 is volgens schattingen tot anderhalve keer zo groot, ongeveer even groot als onze eigen Maan. De echte afmeting is nog niet bekend. Brown’s team schatte de afmetingen van de massa door te kijken naar de hoeveelheid zonlicht die de planeet terugkaatst. “We weten niet of de massa zo helder is omdat hij groot is, zo helder omdat hij veel licht weerkaatst, of een beetje van allebei”, zegt Brown. Zelfs als de planeet een perfecte spiegel is en al het invallende zonlicht terugkaatst, heeft hij nog 97% van Pluto’s doornede: 2210 km. Realistischer schattingen leveren een diameter tussen de 2330 en 3550 km.

Brown en zijn collega’s Chad Trujillo (Gemini Observatory) en David Rabinowitz (Yale University) gaven dit weekend aan 2003 EL61 ook al in de kijker te hebben gehad. Ze besloten na de ontdekking in mei 2004 hun mond te houden en meer gegevens te verzamelen met NASA’s Spitzer-telescoop. “We hadden de massa eerder kunnen openbaren, maar we gokten dat niemand ’m zou vinden terwijl we op extra waarnemingen wachtten”, bekend Brown op zijn website. “Ortiz en zijn team publiceerden nu eenmaal eerder – we feliciteren hen van harte met hun vondst!”

Sterrenkundigen huldigen het principe van “wie het eerst komt, die het eerst maalt”. Brown is dus niet de officiële ontdekker van 2003 EL61, maar veel prestige kost hem dat niet. Met 2003 UB313 heeft hij als allereerste een nieuwe planeet in het zonnestelsel gevonden! De Internationale Astronomische Unie is de naam die Brown en de zijnen hebben voorgesteld nog aan het keuren; op het internet doet het gerucht de ronde dat Brown de nieuwe planeet naar zijn drie weken oude dochtertje Lila wil noemen.

Acht planeten volgens sterrenkundigen

‘Planeet’ is maar een vage noemer, vinden sterrenkundigen. Dat de acht grote satellieten van de zon die naam krijgen is prima, maar Pluto is de naam volgens sommigen niet waard. Niet alleen is de buiten’planeet’ kleiner dan verschillende manen in het zonnestelsel, waaronder onze eigen satelliet, hij beweegt ook nog eens in een langgerekte ellips in plaats van in de bijna-cirkels die de andere planeten beschrijven. Pluto’s ellipsbaan snijdt de baan van Neptunus en staat schuin op het gemeenschappelijke omloopvlak van de andere planeten. Allemaal tekenen dat Pluto niet ontstond op dezelfde manier als de acht normale planeten.

Hardliners in de sterrenkunde zeggen dat de zon maar acht planeten heeft, naast een hele vracht aan asteroïden, kometen en ander klein grut in een omloopbaan. De Kuipergordelobjecten horen duidelijk bij die laatste categorie, en verdienen zeker de naam planeet niet. Anderhalf jaar geleden, toen hij de KBO Sedna ontdekte, was Brown nog zo’n astronomische hardliner. Sedna was met zijn diameter van minder dan 1800 km. op zijn hoogst een Plutino, een kleine Pluto. Nu geeft Brown toe wat milder te zijn: “Astronomen hebben allerlei wanhopige oplossingen bedacht om Pluto een planeet te houden, maar die zijn niet bevredigend. Als je Pluto een planeet noemt, moet je nog een dozijn andere massa’s die titel geven. Mensen accepteren het nog als er een tiende planeet bijkomt, maar 23 is te veel.”

Brown stelt voor Pluto op historische en culturele gronden een planeet te blijven noemen, net als alle massa’s die groter zijn. “In onze cultuur is het op allerlei manieren vastgelegd dat Pluto een planeet is; met ezelsbruggetjes voor scholieren, in schoolboeken, op NASA-websites, Amerikaanse postzegels en ga zo maar door. De meeste wetenschappers hebben nog niet door dat de term planeet hun eigendom niet meer is.”

Ortiz en Brown ontdekten hun KBO’s met dezelfde truuk die de Amerikaan Clyde Tombaugh in 1930 gebruikte om Pluto te vinden: foto’s nemen van de nachthemel en kijken of lichtpuntjes tegen de achtergrond van sterren bewegen. Ze hebben wel geavanceerdere apparatuur tot hun beschikking dan Tombaugh’s fotografische platen. De wetenschappers gebruikten computergestuurde telescopen om een voorselectie van Kuipergordel-objecten te maken en togen daarna aan de slag om de baan en massa van zijn vondst te berekenen. “Omdat de nieuwe planeet zo ver van de zon staat, beweegt hij heel langzaam. Zó langzaam dat de eerste computer-analyse ’m over het hoofd zag! Pas tijdens een tweede sweep over de gegevens van 1,5 jaar oud vonden we 2003 UB313”, zegt Brown.