Homo erectus is één van de voorouders van de moderne mens ( Homo sapiens). Fossielen van deze mensachtige zijn op veel plaatsen in de wereld gevonden. De vindplaats met de meeste overblijfselen van Homo erectus is het Chinese grottencomplex Zhoukoudian. De ouderdom van de oudste overblijfselen werd op ongeveer 500.000 jaar gedateerd. Shen ( Nanjing Normal University) en collega’s komen op 770.000 jaar via een nieuwe, betere dateringsmethode. Deze ouderdom opent de discussie over de verspreiding van Homo erectus over Azië. Het nieuws werd groot gebracht in het Britse Nature.

Homo erectus

Het was de Nederlander Eugène Dubois die aan het eind van de 19e eeuw (1892) de eerste resten van deze voorouder vond op Java. Hij vond onder meer een schedelkapje, een kies en een dijbeen van Homo erectus (Latijn voor rechtopstaande mens). In die tijd werd het nog als onzin afgedaan, maar veel later kreeg Dubois zijn gelijk. Vorig jaar wijdde Naturalis (Leiden) nog een expositie aan de historische fossielen. Dubois zou in 2008 honderdvijftig jaar zijn geworden.

Homo erectus is echter niet alleen op Java gevonden. Ook in onder andere Spanje, Georgië, China en in Afrika zijn fossiele overblijfselen gevonden. Volgens een belangrijk deel van de wetenschap is Homo erectus ontstaan in Afrika. Rond 2 miljoen jaar geleden heeft deze Homo zich hiervandaan –als eerste menssoort- verspreid over Azië en Europa. Dat begon rond 1,8 miljoen jaar. Homo erectus is waarschijnlijk enkele tienduizenden jaren geleden uitgestorven.

Zhoukoudian

In het grottencomplex van Zhoukoudian zijn sinds 1918 veertig fossiele individuen van Homo erectus ontdekt. Dit complex ligt vijftig km ten zuidwesten van Peking. De fossielen staan dan ook bekend als de ‘Pekingmens’. Deze mens wordt geschouwd als een ondersoort van Homo erectus: Homo erectus pekinensis, ook al betekent een ondersoort helemaal niets biologisch gezien.

In de vindplaats zijn zeventien aardlagen gevonden. In de bovenste en jongste tien lagen zijn bewijzen voor de aanwezigheid van Homo erectus gevonden. Zoogdierbotten (bijvoorbeeld gigantische hyena’s en sabeltandtijgers) kwamen uit de eerste dertien lagen.

Datering

Eerdere ouderdomsbepalingen gaven een ouderdom van ongeveer 230.000 jaar aan voor de eerste drie lagen. De ouderdom van laag tien werd geschat op 500.000 jaar. Nader onderzoek liet zien dat laag vijf 600.000 of ouder zou zijn. Probleem voor oudere lagen was nu een betrouwbare dateringtechniek. Maar die is er nu: de verhouding tussen aluminium en beryllium werkt als een klok. Wetenschapper Granger ontdekte deze methode. Onderzoeksleider Shen nam in 2003 contact op Granger en zo was een nieuwe samenwerking geboren.

Om deze techniek toe te passen, gingen de onderzoekers naar het grottencomplex. Samen met studenten verzamelden ze 40 tot 60 gram kwarts. De analyse hierop liet een gemiddelde ouderdom zien van 770.000 jaar voor de oudste lagen met menselijke resten. Veel ouder dan 500.000 jaar. De nieuwe ouderdom klopt nu ook met de fossiele zoogdieren. Die wezen namelijk op een mild ijstijdklimaat met een steppe en graslanden. En dat was het klimaat rond 770.000 jaar in China. De nieuwe ouderdom komt ook overeen met de ouderdom van Homo erectus van andere vindplaatsen in de regio.

Andere verspreiding?

De ouderdomsbepalingen van resten van Homo erectus tonen aan dat noordoostelijk China bevolkt was rond 1,3 miljoen jaar geleden. Homo erectus leefde daar tot 400.000 jaar geleden, de nieuwe ouderdom voor de jongste lagen van Zhoukoudian. In deze periode overleefde het oermens vele ijstijden.

Vijfduizend km zuidelijker leefde een populatie van Homo erectus op Java. Die was daar aanwezig sinds 1,6 miljoen jaar geleden en overleefde waarschijnlijk tot enkele tienduizenden jaren geleden. Met de nieuwe ouderdomrange van de Pekingmens uit Zhoukoudian is de discussie opgelaaid over de verspreiding van Homo erectus over Azië vanuit Afrika.

Tussen de twee populaties was een groot woud aanwezig in Oost-Azië. Homo erectus zou deze barrière niet kunnen slechten om van zuidoost naar noordoost Azië te migreren. Dit betekent dat Homo erectus zich via twee routes vanuit Afrika zou hebben verspreid. Eén groep reisde eerst noordwaarts naar Georgië en zette vervolgens koers naar het oosten op weg naar uiteindelijk noordoost China. Een tweede groep verspreidde zich via de zuidelijke kusten van Azië tot in het zuidoosten.

Toekomst

De onderzoekers zitten niet stil en hun samenwerking gaat voort. Ze willen de dateringsmethode ook toepassen op vondsten uit andere vindplaatsen. Ze zijn al bezig in Noord-China om daar de oudste gereedschappen van de mens in Oost-Azië te dateren.

Refententies:

Shen et al., 2009. Age of Zhoukoudian Homo erectus determined with ²⁶Al/¹⁰Be burial dating. Nature 458: 198-200. Ciochon & Arthur Bettis III, 2009. Asian Homo erectus converges in time. Nature 458: 153-154. Shen & Granger, 2009. Making the paper. Nature 458: 123. Gibbons, A., 2009. Ice age no barrier to ‘Peking Man’. Science 323: 1419.