Wie fossielen van mensachtigen zoekt, komt in Europa al snel uit in Noord-Spanje. In de Sierra de Atapuerca worden al sinds 1978 fossielen gevonden. Maar ook voor veteraan Eudald Carbonell is de vondst van het afgelopen veldwerkseizoen opzienbarend. Zijn team vond de voorkant van een onderkaak met nog vijf tandfragmenten. Volgens verschillende dateringsmethoden is de kaak zo’n 1,2 miljoen jaar oud. Dat betekent dat mensachtigen West-Europa veel eerder koloniseerden dan de eerdere aanname van een half miljoen jaar terug.

Vuursteen

Naast de onderkaak vonden de paleontologen ook 32 fragmenten van vuurstenen werktuigen. De leden van Homo Antecessor (“voorganger”), zoals Carbonells team de eigenaar van de kaak voorlopig heeft ingedeeld, konden die steensoort op nog geen 2 kilometer van de opgraving vinden. Het was een populair materiaal voor werktuigen, omdat er vlijmscherpe fragmenten van zijn te maken.

Datering

Het Spaanse team bepaalde de leeftijd van hun vondst op drie verschillende manieren. Omdat het aardmagneetveld regelmatig van richting wisselt en omdat stenen de heersende magneetrichting overnemen als ze ontstaan, is uit de ingevangen magneetrichting de ouderdom af te leiden. Ook de vorm van de overgebleven tanden en de staat van radioactieve kristallen kwarts rond het fossiel geven aan dat de eigenaar van de kaak rond de 1,2 miljoen jaar geleden overleed.

De bekende dateringsmethode, met radioactief koolstof was onbruikbaar. De radioactieve stof koolstof-14 heeft een halfwaardetijd van 5730 jaar; in die tijd valt de helft van de instabiele atomen uiteen. Daardoor is er na zo’n tien halfwaardetijden (58.000 tot 62.000 jaar) te weinig van over om een fatsoenlijke ouderdom uit af te leiden.

Reis vanuit Afrika

Hoe kwamen de vroege mensachtigen in Noord-Spanje? Het algemene beeld is dat de soort zich zo’n 2 miljoen jaar geleden begon te verspreiden vanuit Afrika. Via het Midden-Oosten ging de reis richting Azië, maar andere groepen trokken naar het noorden of westen. Vlakbij Dmanisi in Georgië zijn 1,7 miljoen jaar oude fossielen van Homo Erectus gevonden, de oudst bekende buiten Afrika zelf. “De kaak die wij hebben gevonden lijkt sterk op de Dmanisi-fossielen”, aldus Carbonell in een persbericht. “Maar er zijn ook verschillen; de voorkant van de kin lijkt verder ontwikkeld.”

Volgens de Spanjaarden zijn de bewoners van Sierra de Atapuerca al in het Midden-Oosten van de Dmanisi-stam afgesplitst. “Er is veel controverse geweest over oude menselijke voorouders in Europa”, vertelt de Amerikaanse paleontoloog Tim White op de Nature-website: “Met deze vondst is die discussie nu gesloten.” Hij voegt toe dat het nog niet zeker is of de mensachtigen uit Sierra de Atapuerca via Dmanisi in Europa kwamen. Een oversteek vanuit Noord-Afrika is ook mogelijk: “Eén vondst kan het beeld veranderen.”