‘Het is een beetje als preventief screenen voor een zeldzame vorm van kanker,’ zegt Nick Kaiser, terwijl hij zich lenig een weg baant tussen kisten, dozen en kabels. Er is weinig ruimte in de schemerige koepel; Kaisers nieuwe telescoop is niet gebouwd op menselijke aanwezigheid. ‘De kans dat je de ziekte onder de leden hebt is niet groot, maar pas na zo’n onderzoek weet je zeker dat er niets aan de hand is. Op dezelfde manier zal Pan-STARRS naar alle waarschijnlijkheid de kans op een kosmische inslag tot nul reduceren.’

De telescoop is klaar, maar nog niet alle optiek zit erin, en ook de supergevoelige camera die het elektronische hart van Pan-STARRS vormt moet nog geplaatst worden. Toch vindt vrijdag alvast de officiële inauguratie plaats, op de drie kilometer hoge vulkaantop Haleakala op Maui. Na een paar maanden testen kunnen de wetenschappers eind 2006 met het nieuwe speelgoed aan de slag.

Wetenschappelijk projectleider Kaiser is van oorsprong kosmoloog: in Engeland en later in Canada deed hij theoretisch onderzoek aan oorsprong en evolutie van het heelal. Maar nadat hij in 1987 naar de Universiteit van Hawaii in Manoa verhuisde (‘Na negen jaar sneeuwschuiven in Toronto was ik daar wel aan toe’), raakte hij in de ban van planetoïden – steenklompen in een baan rond de zon, waarvan sommige de aarde angstwekkend dicht kunnen naderen.

Hoe vind je die potentiële killer asteroids? Het principe is simpel: fotografeer de hele sterrenhemel, doe het een halfuur later nog een keer, en kijk of één van de miljoenen stipjes van plaats is veranderd. Houd de verdachte objecten in de gaten, bereken hun baan, en check of de aarde in de nabije toekomst gevaar loopt. Kleine zoekprojecten hebben op die manier al vele honderden ‘veilige’ aardscheerders ontdekt van een kilometer of groter. Pan-STARRS (Panoramic Survey Telescope And Rapid Response System) moet alles groter dan driehonderd meter vinden.

‘Hoeveel dat er zijn is niet met zekerheid bekend,’ zegt Kaiser. ‘Er zijn aanwijzingen dat de kleintjes talrijker zijn dan altijd is aangenomen.’ Slecht nieuws, want de inslag van een kei van driehonderd meter kan een land als Frankrijk volledig verwoesten. Als Kaiser op een zonnige junidag de koepel opent, is de compacte, lichtsterke 1,8-meter Pan-STARRS-telescoop goed te zien. ‘We hebben bewust voor een relatief klein instrument gekozen,’ vertelt hij, ‘zodat het project snel van start kon, slechts vier jaar nadat het eerste deel van de financiering rond was.’

Pan-STARRS’ kracht zit ‘m in de combinatie van een groot beeldveld (veertig keer zo groot als de vollemaan) en een gigantische digitale camera met niet minder dan 1,4 miljard pixels. Die legt in één minuut sterren vast die ruim tien miljoen keer zo zwak zijn als wat je met het blote oog kunt zien. Kaiser: ’Vergeleken met de huidige generatie camera’s heeft de onze tien keer zoveel pixels, is hij tien keer zo snel, en zijn de kosten per pixel tien keer zo laag. Naar verwachting vinden we op elke opname een slordige zevenhonderd planetoïden.’

Verreweg de meeste daarvan draaien in veilige banen, ergens tussen Mars en Jupiter. Maar de speciale computersoftware die naar bewegende lichtstipjes speurt, haalt de aardscheerders er gemakkelijk tussenuit: die vallen op door hun snelle beweging aan de hemel. Volgens de huidige schattingen zijn er zoveel aardscheerders van driehonderd meter of groter dat er gemiddeld eens in de zeventigduizend jaar een inslag plaatsvindt. ‘Dat betekent dat er een kans van 1,4 promille is dat dat de komende honderd jaar gebeurt,’ rekent Kaiser voor.

Tegelijkertijd is er dus een kans van 99,86 procent dat we de komende eeuw niets te vrezen hebben. Dat is dan ook de waarschijnlijke uitkomst van het Pan-STARRS-project. Met het grote verschil dat we het dan zéker weten. Overigens is ook het vinden van grote aantallen ‘gewone’ planetoïden interessant. Daarnaast zal Pan-STARRS vele duizenden nieuwe ijsdwergen ontdekken buiten de baan van Neptunus, waaronder naar alle waarschijnlijkheid nieuwe ‘planeetjes’ die groter zijn dan Pluto. En tenslotte is de telescoop bij uitstek geschikt voor het opsporen van hemellichamen die om welke reden dan ook van helderheid veranderen.

De nieuwe sterrenkijker is verrezen op de wat rommelige sterrenwacht op Maui, een van de Hawaii-eilanden. Hij staat op een steenworp afstand van een supergeheim en volledig omheind project van de Amerikaanse luchtmacht dat vijandige raketten kan opsporen met telescopen waarvan elke astronoom gaat watertanden. Overigens is het diezelfde U.S. Air Force die de constructiekosten van Pan-STARRS betaalt. Dat het instrument straks spatscherpe sterbeeldjes vastlegt (zowel in zichtbaar licht als in het infrarood), komt doordat de dampkring hier uiterst stabiel, schoon en ijl is. Dat heeft Kaiser (60+) aan den lijve ondervonden: als training voor de ‘Cycle to the sun’-tocht, komende zomer, is hij in vier uur tijd vanaf zeeniveau naar de drie kilometer hoge vulkaantop komen fietsen.

Vanaf de Haleakala-top is in de verte de 4200 meter hoge Mauna Kea te zien, op Hawaii’s Big Island, zo’n honderd kilometer verder naar het zuidoosten. Daar staan onder andere de twee Keck-telescopen, met spiegels van tien meter in middellijn. En daar moet binnen een paar jaar ook de ‘Four-shooter’ verrijzen: vier Pan-STARRS-telescopen, misschien op één montering, die samen nóg zwakkere en kleinere steenklompen kunnen vinden. Hoewel de financiering nog niet voor honderd procent rond is, is de verwachting dat Pan-STARRS 4, zoals het project ook wel wordt genoemd, rond 2010 in bedrijf genomen kan worden.

‘Met Pan-STARRS 4 kunnen we ook Tunguska-achtige objecten vinden op kleine afstand van de aarde,’ zegt Kaiser. De Tunguska-inslag in Siberië, die in 1908 een gebied zo groot als de Randstad met de grond gelijk maakte, werd waarschijnlijk veroorzaakt door een ruimtekei van hooguit vijftig meter groot. Kaiser: ‘Als we zo’n ding op de aarde af zien komen, hebben we misschien nog tijd om het inslaggebied te evacueren.’

Over een paar smalle, steile trapjes en via een sluip-door-kruip-door-route (‘Denk om je hoofd!’) gaat Kaiser voor naar de uitgang van het Pan-STARRS-gebouw op de begane grond, waar zijn fiets klaarstaat voor de terugtocht. Als de telescoop eind dit jaar echt in bedrijf wordt genomen, is hier geen mens te bekennen. Alles moet volautomatisch gaan, inclusief de gegevensverwerking. Een paar keer per maand wordt dan driekwart van de hele hemel in kaart gebracht (één kwart is vanaf Haleakala nooit zichtbaar), waarbij elke nacht een paar miljoen megabyte aan data wordt gegenereerd.

Overigens zijn de grotere broers van Pan-STARRS ook al in de maak. Ten zuidoosten van Flagstaff, Arizona, bouwt de Lowell-sterrenwacht aan de Discovery Channel Telescope (DCT, genoemd naar de belangrijkste geldschieter), die in 2011 klaar moet zijn, en nog groter, sneller en gevoeliger is. En op Cerro Pachon in Chili moet rond die tijd gewerkt worden aan de Large Synoptic Survey Telescope (LSST) – een soort super-Pan-STARRS met een spiegelmiddellijn van 6,5 meter.

De financiering van de peperdure LSST is nog lang niet rond, en Kaiser betwijfelt of de enorme kosten van het project straks nog wel de moeite waard zijn, wanneer Pan-STARRS en DCT de meeste krenten al uit de pap hebben gevist. Maar dat de speurtocht naar potentieel gevaarlijke aardscheerders belangrijk is, staat voor hem als een paal boven water. ‘Kosmologie is óók heel interessant,’ zegt hij, ‘maar kennis over de oerknal heeft geen invloed op ons dagelijks leven. Pan-STARRS daarentegen is een maatschappelijk relevant project.’