Het is augustus 1980. Een groep IBM-medewerkers ontwikkelen in het diepste geheim de allereerste personal computer. Daarvoor zoeken ze nog een besturingssysteem. Ze gaan naar Bill Gates, die op dat moment een klein bedrijfje heeft. Hij kan hen niet helpen. Dus gaat IBM naar de beroemde programmeur Gary Kildall, een nogal onaangepast figuur die pas na veel gedoe met hen wil praten en met wie ze niet tot een deal komen. Jack Samms van IBM gaat dus maar weer terug naar Gates. Allebei hebben ze gehoord van een nieuw besturingssysteem, eentje dat losjes is gebaseerd op Kildalls systeem. “Wil jij het bemachtigen of zal ik dat doen?” vraagt Gates aan Samms. En Samms zegt: “Doe jij dat maar, graag.” Gates koopt de rechten, knutselt er wat aan en noemt het DOS. Daarna verkoopt hij het systeem, maar niet de rechten, aan IBM voor ongeveer vijftigduizend dollar.
En zo begon het Microsoftimperium. Want de pc van IBM werd een doorslaand succes, en daarmee DOS ook. Maar het had maar een haartje gescheeld of niet Bill Gates, maar Gary Kildall had dit imperium geleid. Als Kildall zich niet zo eigenaardig had gedragen, of als Samms toch in die fractie van een seconde had besloten zelf de rechten te kopen, dan is het zeer de vraag of wij in Nederland ooit van Bill Gates hadden gehoord. Zijn fortuin en beroemdheid dankt hij natuurlijk aan zijn kennis en kunde, maar ook aan nog iets anders: toeval.
Toeval bepaalt ons leven
“Toeval bepaalt ons leven,” stelt Leonard Mlodinow in zijn boek De dronkemanswandeling. Zelf dankt hij zijn bestaan aan toeval. Zijn vader, die in de Tweede Wereldoorlog in een concentratiekamp zat, had een brood uit de bakkerij gestolen. Omdat de bewakers dreigden alle verdachten van de diefstal dood te schieten, biechtte hij zijn daad op. Maar in plaats van een nekschot kreeg zijn vader een baantje als bakkersknecht. Puur toeval. Maar zonder dat toeval was Mlodinow natuurlijk nooit geboren.
Ook volgens schrijver Nassim Nicholas Taleb (Misleid door toeval) hangt het leven van toevalligheden aan elkaar. Hij werkt al een groot deel van zijn leven op de beurs en kent die wereld van binnen en buiten. Iemand die probeert te voorspellen of een aandeel gaat stijgen of dalen, kan volgens hem net zo goed een muntje opgooien. In supersuccesvolle beleggingstalenten gelooft hij niet. Dat zijn gewoon mensen die bij toeval honderd keer achter elkaar kop hebben gegooid – zeldzaam, maar het gebeurt.
Toch vinden we het moeilijk om zulke hoogvliegers te zien als mensen die ‘gewoon’ mazzel hebben gehad. We onderschatten de rol van toeval in ons leven (en dat van anderen) telkens weer. Want zeg nou zelf: als je het verhaal van Mlodinows vader leest, is het verleidelijk om te denken dat het lot er een hand in heeft gehad. Ons brein geeft liever een verklaring, een oorzaak, een verhaal dan stom geluk.
Kop of munt
Een experiment van de Amerikaanse psychologen Ellen Langer en Jane Roth laat zien hoe dat werkt. Zij lieten bijna honderd proefpersonen kijken hoe een munt werd opgegooid. Terwijl de munt door de lucht tolde, moesten ze voorspellen welke kant boven zou komen: kop of munt. We weten allemaal dat zo’n uitkomst elke keer weer op toeval berust, maar toch probeerden de proefpersonen uit alle macht een patroon te ontwaren, zoals: er is nu zo vaak kop geweest, de volgende keer moet het wel munt zijn. Ongeveer een kwart van de proefpersonen zei bovendien desgevraagd dat ze dachten slechtere voorspellingen te geven als ze afgeleid waren. En maar liefst veertig procent dacht dat ze beter konden worden in het voorspellen van kop of munt als ze meer zouden oefenen. Ze zagen toeval en geluk als vaardigheid, constateerden Langer en Roth.
Bij kans en toeval gebruikt ons brein emotiegebiedjes
Dat we zo slecht zijn in omgaan met toeval komt voor een deel omdat ons brein niet echt gemaakt is om met zaken als kans en waarschijnlijkheid om te gaan. Het deel van onze hersenen dat kan plannen, inschatten en nadenken (de prefrontale cortex) gebruiken we er namelijk nauwelijks bij. Mlodinow: “Veel onderzoeken wijzen op een hechte verbinding tussen die delen van ons brein die inschattingen maken van toevalssituaties en die delen waar de menselijke eigenschap huist die als onze primaire bron van irrationaliteit wordt beschouwd – onze emoties.”
Risico’s beoordelen we bijvoorbeeld met ons beloningssysteem (een oud, emotioneel deel van het brein), en als we beslissingen moeten nemen onder onzekerheid worden onze amygdalae (de centra voor emoties en met name angst) actief. Taleb heeft daar zijn leven lang ook persoonlijk mee geworsteld, geeft hij toe. “Het enige waarin ik, vind ik, na bijna mijn hele volwassen en professionele leven in een felle strijd tussen mijn [rationele, red.] hersenen (niet misleid door toeval) en mijn emoties (totaal misleid door toeval) verwikkeld te zijn geweest, succes heb gehad, is om mijn emoties heen te lopen in plaats van ze te rationaliseren.”
Een slecht gevoel voor kansen
In plaats van dat we koel en berekend zijn over risico’s, kansen en toeval, zijn onze emoties dus de baas. En we hebben een slecht gevoel voor dat soort zaken. Voor iemand die meedoet aan een loterij, maakt het bijvoorbeeld nauwelijks uit of de winkans 1 op een miljoen is, of 1 op tienduizend. Terwijl dat toch een heel verschil is. Dit gebrek aan ‘kansgevoel’ leidt tot allerlei eigenaardige keuzes. Zo gaven de wetenschappers Denes-Raj en Epstein hun proefpersonen de kans om een prijs te winnen. Om te winnen, moesten ze een rood snoepje uit een bak trekken. Ze mochten kiezen: of ze trokken uit een bak waarvan 7 van de 100 snoepjes rood waren (winkans: 7 procent), of een bak met 1 rode op elke 10 snoepjes (winkans: 10 procent). Bijna zonder uitzondering kozen de proefpersonen voor de eerste bak, omdat daar absoluut gezien de meeste rode snoepjes in zaten en dus voor hun gevoel de winkans hoger was.
Omdat we een slecht gevoel voor kans hebben, zien we een toevallige reeks vaak als iets betekenisvols. Dat blijkt bijvoorbeeld uit onderzoek van nobelprijswinnaar Daniel Kahneman en zijn collega Amon Tversky. Zij vroegen een groep mensen wat waarschijnlijker was: dat in een gezin met zes kinderen de volgorde meisje-jongen-jongen-meisje-jongen-meisje was, of juist jongen-jongen-jongen-meisje-meisje-meisje. In feite is de kans op beide volgordes even groot. Maar dat dachten de proefpersonen niet. Zij hadden erg veel moeite om de tweede reeks als toeval te zien.
Pech is verdiende loon, geluk zien we als verdienste
Dit psychologische mechanisme heeft ook buiten het lab allerlei consequenties. Als iemand bijvoorbeeld heel veel pech heeft in zijn leven en daardoor bijvoorbeeld op straat komt te staan, zijn we nauwelijks in staat om dit als toeval te zien. In plaats daarvan denken we dat ‘hij het er naar gemaakt heeft’ of dat ‘het lot haar niet gunstig gezind was’. “Helaas lijken we onbewust een vertekend beeld te hebben van degenen die onderaan de maatschappelijke ladder terechtkomen,” schrijft Mlodinow.
Het omgekeerde geldt ook. De echte succesvolle hoogvliegers in onze samenleving zien we als helden, en niet als mensen die toevallig geluk hebben gehad. Bill Gates prijzen we om zijn inzicht en deskundigheid, terwijl hij ook gewoon ontzettend mazzel heeft gehad. En wat te denken van de zwoegende acteur die jarenlang in commercials en slecht bezochte theaterproducties acteerde, om op een gelukkige dag naar een vriendinnetje in Los Angeles te gaan, om bij toeval op de valreep gecast te worden voor een middelmatig lopende televisieserie (ach, nu ik er toch ben…)? Heeft die zijn daaropvolgende glansrijke carrière te danken aan toeval, of aan zijn acteertalent? Liefhebbers van Bruce Willis denken waarschijnlijk het laatste. Maar of dat klopt…?
“De toekomst is onzeker en onberekenbaar”
Taleb begint zijn boek met de woorden van Solon, een Griekse wetgever en – volgens de overlevering – nogal een intelligente kerel. “Een mens kan in zijn leven getroffen worden door tal van tegenslagen, en daarom doen we er goed aan niet prat te gaan op ons huidige welvaren en geen bewondering te uiten voor iemands geluk dat in de toekomst nog kan veranderen. Want de toekomst is onzeker en onberekenbaar, zodat alleen hij gelukkig genoemd mag worden aan wie de godheid tot aan zijn levenseinde voorspoed heeft geschonken.” Ons brein doet er verstandig aan Solons raad goed te onthouden.
Kennislinklezer nuchter over toeval
Bijna driekwart van de stemmers gelooft meer in toeval en pech dan in lotsbestemming.
(De stemming is gesloten. De winnaars van onderstaande twee boeken krijgen persoonlijk bericht.)
Misleid door toeval van Nassim Nicholas Taleb (ISBN 9789057122781) is “terecht een bestseller”, volgens NRC Handelsblad. Scientific American noemde De dronkemanswandeling van Leonard Mlodinow “heerlijk onderhoudend”. Beide boeken verschenen bij Uitgeverij Nieuwezijds.
Meer lezen?
- Toeval maakt apen dominant (Kennislinkartikel)
- Toeval? (Kennislinkartikel)
- In voetbal zit toeval (Kennislinkartikel)
- Chaos en toeval versterken geloof in god (Kennislinkartikel)
- Evolutie van bloemen ‘gelukkig toeval’ (Kennislinkartikel)