Het is eind september in een opvangverblijf van het Dian Fossey Gorilla Fonds in Congo. Itebero, een jonge gorilla, kraakt een palmnoot met twee stenen. ‘Een verrassende gebeurtenis’, zegt Patrick Mehlman van het Dian Fossey Fonds. ‘Ze gebruikte de ’hamer-en-aambeeld’ techniek. Daarbij verander je iets van vorm tussen twee harde oppervlakten. Het is één van de moeilijkste technieken die we kennen.
We dachten dat de techniek voorbehouden was aan mensen en chimpansees, onze meest directe verwanten.’ Deze en eerdere gebeurtenissen veroorzaken opschudding onder mensaaponderzoekers. De gorilla zou wel eens veel handiger kunnen zijn dan zij dachten.
Itebero, een jonge gorilla, kraakt een palmnoot met twee stenen: één van de moeilijkste technieken voor een gorilla om onder de knie te krijgen. Wat nog veel opzienbarender is, is dat Itebero deze techniek van niemand heeft afgekeken, maar helemaal zèlf heeft bedacht.
Spontaan
De twee-en-een-half jarige Itebero woont sinds een jaar in het opvangverblijf in Goma, Congo. Daar had zij alleen contact met haar verzorger. Kort geleden plette de mensaap dus plotseling een palmnoot tussen twee stenen. Een palmnoot is een noot ter grootte van een kastanje. De noot groeit in trossen aan bepaalde palmbomen. Itebero probeerde de olie die in de noot zat eruit te krijgen.
De gorilla gebruikte de moeilijke methode zonder enige instructie. Mehlman: ‘Itebero begon er spontaan mee, en is niet beïnvloed door de tijd die zij met mensen doorbracht’. Dat is een belangrijk gegeven. Gedragsbiologen weten namelijk al lang dat gorilla’s moeilijke handelingen kunnen leren of kopiëren van de mens. Dat ze het gedrag ook zelf kunnen ontwikkelen was nog onbekend.
Gorilla’s en de meeste andere primaten splitsten zich vrij vroeg van de menselijke evolutionaire lijn af dan bijvoorbeeld chimpansees. Daardoor is een vorm van ik-besef alleen maar voorbehouden aan de mens en een enkele groep primaten, zoals de chimpansees, en niet aan gorilla’s. Wanneer geconfronteerd met hun eigen spiegelbeeld, zullen de meeste primaten, zoals hier op de foto, deze beschouwen als een ander individu.
Hooggespannen verwachtingen
Gorilla’s splitsten zich tijdens de evolutie eerder van de menselijke lijn af dan chimpansees. Die laatste hebben daardoor veel meer met de mens gemeen. Zo heeft een chimpansee net als de mens een ‘ik-besef’. Wanneer hij in een spiegel kijkt, begrijpt hij dat hij zichzelf ziet. Een gorilla denkt dat er een soortgenoot in de kamer is. Ook het gebruik van ingewikkeld gereedschap kenden onderzoekers dus alleen van de mens en de chimpansee.
Nu Itebero zelfs op een zeer intelligente manier gereedschap gebruikte, zijn de verwachtingen hooggespannen. Patrick Mehlman: ‘Het betekent dat niet alleen chimpansees en mensen werktuigen hebben. De eigenschap is eerder in de evolutie ontstaan dan we dachten. Namelijk al voordat de voorouders van de gorilla zich afsplitsten van onze eigen voorouders.’
Vergevorderde vermenselijking
Eerder dit jaar zag de Duitse bioloog Thomas Breuer voor de eerste keer hoe twee gorilla’s simpel gereedschap gebruikten. Plaats van handeling was het regenwoud in het noorden van Congo. Breuer bestudeert de evolutie van de mens aan het Max Planck Instituut in Leipzig. Daarvoor bekijkt hij het gedrag van gorilla’s in Congo. Samen met Congolese biologen publiceerde hij zijn waarnemingen in het wetenschappelijke tijdschrift PloS Biology.
De eerste wilde gorilla ‘testte met een stok de diepte van een plas water en stak er de plas mee over’, aldus de biologen. De andere gorilla sjouwde een dode stam naar een moerassig stuk grond. ‘Ze plaatste de stam over het moeras. Vervolgens liep ze op twee benen over haar zelfgemaakte brug heen.’
Het werktuiggebruik van deze wilde gorilla’s was veel simpeler dan het ingenieuze gedrag van Itebero. Toch was het voor Breuer al een vergevorderd staaltje vermenselijking. ‘Dit is waardevol voor ons begrip van de evolutie van onze eigen soort en de capaciteiten van andere soorten.’
Behoefte
De opwinding van de wetenschappers roept ook vragen op. Want hoe is het mogelijk dat nog nooit eerder iemand een gorilla een noot zag pletten tussen twee stenen? Of, als dat zo veel makkelijker is, met een stokje de diepte van water meten?
‘Wetenschappers hebben geen gorilla’s meer geobserveerd sinds we de chimpansees hebben’, zegt Patrick Mehlman. Volgens hem vond men het gewoon de moeite niet meer om zich met gorilla’s bezig te houden. Chimpansees waren veel interessanter.
Maar Breuer van het Max Planck Instituut is het daar niet mee eens. Hij denkt dat wilde gorilla’s bijna nooit gereedschap gebruiken, ook al kunnen ze het blijkbaar wel. Want in – wel degelijk – tientallen jaren van observeren, zag hij dit gedrag maar twee keer. Het werktuiggebruik van de gorilla’s die hij zag zou zeldzaam gedrag zijn. ‘Meestal veroorzaken bepaalde behoeftes het gebruik van werktuigen. Het lijkt erop dat wilde gorilla’s die behoefte niet hebben.’
Zie ook:
- Stenen werktuigen waarschijnlijk niet door de mens uitgevonden (Kennislinkartikel van NGV Geonieuws)
- Evolutie en het ontstaan van de schroevendraaier (Kennislinkartikel van Natuurwetenschap & Techniek)
- Dolfijnencultuur met sponzen (Kennislinkartikel)