Twee vliegtuigen die zich in het World Trade Centre boren, gegijzelde schoolkinderen in Beslan, Theo van Gogh onder een wit laken op straat. Het zijn schokkende beelden die op ons netvlies gebrand staan. Nu blijkt uit onderzoek van communicatiewetenschappers aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam dat dit soort beelden belangrijke maatschappelijke gevolgen kunnen hebben. “Ons onderzoek toont aan dat onbewuste angst kan leiden tot vooroordelen en dat die onbewuste angst ook kan worden opgeroepen door nieuws over terrorisme”, aldus onderzoekster Enny Das.
De onderzoekers wilden de zogenaamde Terror Management Theory testen. Volgens die theorie zijn mensen de enige dieren die zich er bewust van zijn dat we vroeg of laat zullen sterven. Die gedachte maakt ons angstig en bang. Om onze doodsangst te beteugelen hebben we een geweldig medicijn bedacht: cultuur. Het wereldbeeld dat we hebben, met al zijn normen en waarden over geloof, familiebanden, goed en kwaad, is volgens deze theorie een soort verdedigingsmechanisme dat ons beschermt tegen al die onbewuste angsten die met de dood en een eventueel zinloos leven te maken hebben. Als we worden geconfronteerd met de dood, bijvoorbeeld als terroristen een gebouw met mensen opblazen, klampen we ons extra stevig vast aan ons eigen wereldbeeld. Iedereen die een ander wereldbeeld heeft en daarmee onze eigen zekerheden bedreigt, bekijken we met argusogen. Het vooroordeel is geboren.
Hoe banger, hoe negatiever
De onderzoekers verdeelden honderd blanke Nederlanders in twee groepen. Eén groep moest een klein kwartier naar terroristische aanslagen kijken, terwijl de andere groep werd getrakteerd op luchtiger kijkvoer, namelijk fragmenten van de Olympische Spelen. Daarna moesten de deelnemers een lijst met woorden afmaken: zo kon doo_ bijvoorbeeld worden aangevuld met een d (dood), een s (doos) of een f (doof). Wat bleek? De mensen die naar de terroristische aanslagen hadden gekeken, dachten veel vaker aan de dood en aan andere dood-gerelateerde onderwerpen dan de andere deelnemers.
Vervolgens moesten de deelnemers reageren op stellingen over Arabieren, bijvoorbeeld of de deelnemers dachten dat Nederland onveiliger zou worden als er veel Arabieren in ons land woonden. De onderzoekers ontdekten dat doodsangst niet automatisch leidt tot vooroordelen, zoals de theorie voorspelt. “Wij vonden iets anders,” licht Enny Das toe. “Namelijk dat doodsangst de effecten van nieuws over terrorisme niet verklaart maar verandert. Wanneer mensen nieuws over terrorisme zien, worden ze negatiever over andere etnische groepen naarmate ze banger zijn. Wanneer mensen ander nieuws zien, is die relatie er niet.” Wie een beetje bang wordt van beelden van aanslagen, is een beetje negatief over Arabieren. Wie aan weinig anders kan denken dan de dood, is veel negatiever. Onbewuste angst versterkt vooroordelen.
Onzekere mensen meer bevooroordeeld
“Vooral mensen met weinig zelfvertrouwen reageren sterk op zaken die onbewuste angst oproepen,” zegt Enny Das. “Het onderzoek laat zien dat nieuws over terrorisme vooral bij deze mensen leidt tot negatieve oordelen over andere etnische groepen.” Hier kwamen de onderzoekers achter door het zelfvertrouwen van deelnemers te testen. Daarna kregen de deelnemers een krantenartikel over terrorisme of over mishandelde pony’s te lezen, waarna ze weer woorden moesten afmaken en werden onderworpen aan een Impliciete Attitude Test. Bij deze computertest wordt gekeken of mensen positieve woorden eerder associëren met een Europese naam als Maarten of met een Arabische naam als Mohammed. Weer vonden Enny Das en haar collega’s dat nieuws over terrorisme doet denken aan de dood en dat dit vooroordelen verergert. Maar dit keer ontdekten ze dus ook dat dit eerder gebeurt bij onzekere Nederlanders.
Lees hier meer over impliciete attitudes:
- Impliciete associaties maken de man (Kennislinkartikel)
“Je kunt stellen dat op het moment dat mensen wat steviger in hun schoenen staan en weten wat ze waard zijn, ze minder gevoelig zijn voor de negatieve effecten van nieuws over terrorisme. Sommige mensen hebben dit van nature meer dan anderen, maar zelfvertrouwen valt ook te verwerven.” Bestaand onderzoek laat volgens Das bijvoorbeeld zien dat positieve feedback kan leiden tot meer zelfvertrouwen. “Ook zelfbevestiging kan positief werken, dat wil zeggen dat je mensen de kans geeft om een voor hen belangrijke waarde te bevestigen. Na zelfbevestiging reageren mensen minder sterk op onbewuste angst.”
Nooit meer terrorisme in het journaal?
Dat berichtgeving over terrorisme vooroordelen in de hand werkt, is slecht nieuws. Als verschillende etnische groepen elkaar wantrouwen kan dat leiden tot grote maatschappelijke spanningen. Er lijkt dan ook een zware last op de schouders van journalisten te rusten. “We moeten er voor waken om de media ergens de schuld van te geven. Dat heeft geen zin,” waarschuwt Enny Das. “Toch is het belangrijk dat nieuwsmakers en -consumenten weten dat nieuws onbewuste neveneffecten kan hebben waar mensen in het algemeen weinig controle over hebben. Nieuwsmakers willen het publiek misschien niet beïnvloeden, maar toch gebeurt dat. Het gebeurt onbewust. Die verantwoordelijkheid zouden nieuwsmakers kunnen accepteren en niet van de hand wijzen.”
Ook zou het volgens de onderzoekster goed zijn als televisiekijkers en krantlezers zich bewuster worden van de effecten die nieuws kan hebben. Wat dat betreft ziet ze vooruitgang, zeker in vergelijking met tientallen jaren geleden. Vooral jongeren blijken al behoorlijk sceptisch te zijn over wat ze allemaal in de media horen en lezen. “Mensen gaan wellicht steeds minder geloven dat er zoiets is als een objectieve waarheid. En dat is zeker geen slecht nieuws.”
Bron:
Enny Das, Brad J. Bushman, Marieke D. Bezemer, Peter Kerkhof en Ivar E. Vermeulen. ‘How Terrorism News Reports Increase Prejudice against Outgroups: A Terror Management Account.’ Journal of Experimental Social Psychology (2008).
Zie ook:
- Terrorisme maakt Nederlander negatief over moslimbevolking (Kennislink)
- Ouderen zijn ‘eerlijker’ over vooroordelen (Kennislinkartikel)
- Homepage Enny Das (VU)
- ‘Laat media positiever over moslims zijn’ (Ref. Dagblad)