Zo’n honderd kilometer ten noordoosten van Jogjakarta kwam tijdens grondverzetwerk de bovenkant van een schedel tevoorschijn. Opnieuw verschafte deze regio paleo-antropologen een schedel die een stukje vormt in de puzzel die de verspreiding van de oermens beschrijft.
Afb. 1: In september 1891 vond Dubois bij het dorp Trinil aan de oevers van de rivier Solo een schedelkap. Hij schreef deze schedelkap toe aan de Pithecantropus Erectus, die later beter bekend zou worden worden onder de naam “Javamens”.
In 1891 groef Eugene Dubois in Java een mensachtige schedel op. Pithecanthropus, zo noemde hij de soort waaraan hij de schedel toeschreef, en die wereldwijd naam kreeg als Javamens. Voor het eerst rees er de vraag of een gevonden schedel nu aan een mensaap of aan een mens toebehoorde.
Inmiddels is de naam van Dubois’ vondst veranderd in Homo erectus, de rechtopgaande mens, en diverse elders gevonden mensenresten, in Afrika maar ook in China en Japan, lijken tot dezelfde soort te behoren. Volgens het gangbare scenario verspreidde deze mens zich vanuit Afrika over Zuidoost-Azië en Europa. Tot zijn kenmerkende bezigheden behoorden gereedschappen maken, vuur gebruiken, jagen en zich kleden.
Afb. 2: Opnieuw is een schedel van de Javamens gevonden in Midden-Java. bron: Science
Hisao Baba van het natuurhistorisch museum van Tokio en zijn collega’s vergeleken de eind 2001 gevonden schedel met andere bekende vondsten van Homo erectus-schedels, waaronder de recentere Ngandongschedel uit Java. Ze keken naar de vorm van de schedel, zoals de kenmerkende wenkbrauwen, en naar de verhoudingen van allerlei schedelmaten. Java ligt aan de rand van het verspreidingsgebied van de Homo erectus.
Hersenpan
Uit het onderzoek van Baba blijkt dat de schedelinhoud van het nieuw gevonden exemplaar (ca. 1000 ml) groter is dan dat van Homo erectus gevonden in Oost-Afrika (ca. 900 ml) maar nog beduidend minder dan het volume in de hersenpan van de moderne mens (1400 ml). Opvallend is dat de schedels van de Javamensen zich in enkele kenmerken onderscheiden van die van tijdgenoten gevonden in bijvoorbeeld China. Op sommige aspecten heeft de recent gevonden schedel meer weg van de schedelvorm van de moderne mens dan bijvoorbeeld de veel jongere Ngandongschedel.
Hoe de relatie ligt tussen Homo erectus en de moderne Homo sapiens blijft nog een raadsel. De vondsten van oude mensenschedels zijn te gering en te verspreid in ruimte en tijd voor heldere uitspraken. Baba en zijn collega’s denken, zo schrijven ze in Science, dat de ijstijden mogelijk een rol spelen bij de geïsoleerde evolutie van Homo erectus in Midden-Java.