Kappen met kappen! Reclamecampagnes van een paar jaar geleden toonden beelden met grote bulldozers en mensen met kettingzagen die het regenwoud kappen. In Noord-Peru lijkt iets vergelijkbaars te gebeuren. Lokale boeren hakken met zelfgemaakte zagen en bijlen bomen om in het nevelwoud Mijal. Een zelfde aandacht als toendertijd voor het kappen van regenwouden lijkt nodig voor het nevelwoud in Peru, want het is zonde als nevelwouden verdwijnen. Maar wat maakt een nevelwoud belangrijk?
Mijal: een woud bedolven onder mist. Een bos met hoge bomen. De boomstammen en takken overgroeid met mossen, varens en orchideeën. Bladeren bedekt met waterdruppeltjes. Een stilte opgevuld met het brommende geluid van een kolibrie. Prachtig gekleurde bloemen.
Mijal in de mist: De temperatuur van het zeewater oppervlak beïnvloedt de temperatuur van de lucht erboven. Wanneer de warme, vochtige oceaan lucht over het in verhouding koude zeewater oppervlak geblazen wordt ontstaat afkoeling van de lucht. Als de lucht afkoelt ontstaat mist door de vorming van hele kleine druppels water. Bron: Coranne Zwijnen
Aardappel en nieuwe vogelsoorten in het Peruaanse nevelwoud
Mijal (spreek uit: ‘Migal’) is een nevelwoud, een bergbos bedekt met wolken en mist. De planten kunnen waterdruppels opnemen die condenseren op de bladeren en takken. Het nevelwoud is een zeldzame vorm van een bos. Van alle tropische bossen is maar 2,5% nevelwoud. Maar liefst 86% van alle nevelwouden staat bij het Wereld Natuur Fonds op de lijst van beschermde bossen.
De nevelwouden zijn net als regenwouden volop begroeid met verschillende soorten planten. Die moeten beschermd worden tegen uitsterven omdat met het verlies van de soorten bijvoorbeeld eetbare planten verloren gaan. Op maar 5% van het hele landoppervlak van Peru leeft 14% van de Peruaanse plantensoorten in de nevelwouden in het oosten van het Andes-gebergte in Peru. Bovendien zijn er veel soorten planten en dieren te vinden die alleen in het nevelwoud voorkomen. Dit worden ook wel endemen genoemd. Endemen zijn planten of dieren soorten die alleen in een bepaald gebied voorkomen en nergens anders te vinden zijn. Een op de drie dieren die endemisch zijn voor Peru komt in het nevelwoud voor. De nevelwouden zijn nog lang niet helemaal onderzocht en daarom worden er nog regelmatig nieuwe soorten ontdekt die niet buiten het nevelwoud voorkomen. Zo zijn in de jaren ‘90 nog twee soorten vogels ontdekt, waarvan Capito wallacei (O’neil et al. 2000) in Peru er één is.
De Peruaanse nevelwouden herbergen een enorme rijkdom aan flora en fauna, waarvan een deel zelfs alleen in deze nevelwouden voorkomen (endemische soorten) Bron: Coranne Zwijnen
Sommige endemische soorten blijven niet in hun originele leefgebied omdat de mens de plant gaat gebruiken om te verbouwen. Veel bekende gewassen stammen af van wilde planten uit nevelwouden. Aardappel, avocado en de passievrucht, allemaal komen ze uit de mistige bossen. Daarnaast vinden veel medicinale planten hun oorsprong in de nevelwouden. Zo is er de plant Siparuna muricata van de familie Monnimiaceae die helpt bij doofheid en reuma.
Waterwouden
Alle soorten bergbossen beschermen met hun begroeiing van planten de steile hellingen tegen bodemerosie en aardverschuivingen. Bergbossen houden bovendien de waterkwaliteit op peil en zorgen dat rivieren en beekjes niet van ligging veranderen. Nevelwouden hebben nog een extra functie. Ze kunnen water opnemen uit de wolken en mist. Een belangrijk element hierbij zijn de epifyten die via hun wortels water uit de mist opnemen. Epifyten zijn planten zoals mossen, varens en bromelia’s die op takken en stammen van bomen en struiken leven. Epifyten vangen het water ook direct op en zorgen zo voor woon- en schuilplaatsen voor insecten en amfibieën. Ongeveer een kwart van alle plantensoorten in een nevelwoud is epifyt.
Epifyten – LuchtplantenEen belangrijk element van de waterhuishouding en de ecologie van het nevelwoud is de aanwezigheid van epifyten. Het woord epifyt komt uit het Grieks: epi betekent ‘op’ en phyton betekent ‘plant’. Epifyten zijn planten die afhankelijk zijn van andere planten als houvast. Maar in tegenstelling tot parasieten heeft de gastheer geen hinder van de epifyten. Dus een epifyt is geen familie of genus, maar het is een ecologische groep van planten met dezelfde gebruiken, eisen en leefomgeving. Veel orchideeën- (zie hiernaast), varen- en bromeliasoorten zijn epifyten. Ongeveer een kwart van alle plantensoorten die te vinden zijn in een nevelwoud zijn epifyten. Links: een orchidee; te zien zijn de groen grijze wortels die in de lucht zweven, waarmee deze epifyt water van de mist kan opnemen. Bron: Coranne Zwijnen
Tijdens droge tijden is de mist die tegen de vegetatie geblazen wordt een belangrijke bron van waterinkomsten. Zo kunnen nevelwouden gebruikmaken van een extra waterbron naast regen. Omdat een nevelwoud water kan putten uit de regen en uit de mist zijn de beken en de rivieren het hele jaar door gevuld. Deze gevulde beken zorgen voor een constante watertoevoer voor de bewoners. Dit water gebruiken de bewoners voor de landbouw, voor in huis en voor elektriciteitsopwekking. Als de nevelwouden er niet zouden zijn, zou er ook weinig water voor de bewoners zijn.
Watercyclus van nevelwoudenNevelwouden hebben veel water gedurende het hele jaar door de combinatie van mist en regen. Regen die neerkomt op de toppen van een bos bereikt de grond via drie routes. Het grootste deel van de regen raakt eerst de toppen van het bos aan en komt dan op de bodem terecht (figuur: ‘Crown drip’). Een klein deel komt op de bodem van het bos terecht zonder een enkel blaadje of tak aan geraakt te hebben ( ‘Caida directa’). Een nog kleiner deel stroomt langs de boomstammen en komt daarna op de grond terecht ( ‘Stemflow’); zie figuur hiernaast. Naast regen vervult ook mist een rol in de watercyclus. Mist beweegt zich door het bos en raakt daarbij de epifyten en de bomen aan ( ‘interceptacion del agua de las nubes’) zodat het druppeltjes vormt die op de grond vallen.Het water dat in de bodem terecht is gekomen vult de grondwaterstromen of wordt opgenomen door de wortels en vervolgens door de plant getransporteerd (transpiracion, figuur 1) en uiteindelijk weer verdampt ( ‘evaporacion en evatranspiracion’). Het proces van verdampen kan je bijvoorbeeld ook in Nederland zien als damp boven de boomtoppen na een vers gevallen regenbui op een hete zomerdag, maar meestal gebeurt dat onzichtbaar.afbeelding: De watercyclus van een nevelwoud. Regen komt via drie manieren op de grond. Direct, indirect via de boomstam, en indirect via de toppen van het nevelwoud. Bron: Bruijnzeel, L.A. & Hamilton, L.S., Unesco 2000. Decision time for cloudforest. Water-related issues and problems of the humid tropics and other warm humid regions. IHP Humid tropics programme series no.13.
Bedreigingen
De bewoners zorgen voor de grootste bedreiging van de nevelwouden. De bevolking groeit. Om al die mensen te voeden is het nodig gewassen te verbouwen en vee te laten grazen. Hiervoor worden stukken woud gekapt. Ze kappen hout om huizen te bouwen, maar ook om de huizen warm te houden en eten te koken. Er worden steeds meer wegen aangelegd, waarvan een deel ook door de wouden gaat. Al deze bedreigingen zorgen ervoor dat erosie snel kan optreden en nog meer van het bos verloren gaat.
Massale houtkap is één van de grootste bedreigingen voor de Noord-Peruaanse nevelwouden…
Klimaatveranderingen hebben ook effect op de nevelwouden. De uitstoot van CO2 zorgt voor veranderingen in regenval en temperatuur. Deze klimaatveranderingen zorgen voor minder mist in de bossen en het uiteindelijk uitdrogen van de bossen.
Behouden nevelwouden?
De meest bijzondere eigenschap van nevelwouden is dat nevelwouden via mist aan meer water kunnen komen dan elk ander soort bos. Nevelwouden zijn dus een soort waterwouden. Daarnaast komen veel verschillende plant- en diersoorten voor in de nevelwouden. Nevelwouden zijn de leefgebieden van soorten die nergens anders voorkomen. Een deel daarvan is nog niet eens door mensen ontdekt.
Vanwege de unieke eigenschappen zijn nevelwouden het beschermen meer dan waard. Maar nevelwouden kunnen niet zomaar een beschermde status als Nationaal Park krijgen. Ten eerste leven er mensen die dan moeten verhuizen. Ten tweede staat het Noord-Peruaanse nevelwoud niet hoog op de agenda van internationale natuurbeschermingsorganisaties en van de Peruaanse overheid. De Peruaanse overheid en de natuurbeschermingsorganisaties weten weinig over nevelwouden. Wetenschappelijk onderzoek en expedities zijn nodig om te tonen dat het nevelwoud veel soorten planten en dieren bevatten met veel nog te ontdekken soorten.
In overleg met de lokale bevolking, lokale instanties, de regering en nationale en internationale natuurbeschermingsorganisaties moet een plan bedacht worden hoe deze bossen het best behouden kunnen blijven. Om een begin te maken hiermee is the tropical montane cloudforest initiative opgericht door de IUCN (The world conservation union), de UNEP (United Nations Environmental Programme), het WCMC (World Conservation Monitoring Centre) en UNESCO (United Nations Educational, Scientific en Cultural Organization). Dit initiatief zal proberen het behoud van nevelwouden door duurzame ontwikkeling te stimuleren.
Bronnen:
De auteur van dit artikel, Coranne Zwijnen, is afgestudeerd bioloog en studeert wetenschapscommunicatie aan de Universiteit Utrecht. Ze bezocht Mijal in 2002 / 2003.