Nieuw-Zeeland staat bekend als het land van de kiwi’s, de schapen en de prachtige natuur. Daarnaast kennen wij het als het land van de Maori, de oorspronkelijke bewoners met prachtige gekrulde tatoeages op hun gezicht (moko’s_), die bij wijze van groet hun neuzen tegen elkaar wrijven (_hongi). Maori staan niet alleen bekend om hun cultuur, maar ook om hun kwaliteiten als sporters.
De All Blacks (het nationale rugbyteam) die de rituele ‘haka’ doen en het Australische rugbyteam uitdagen.
De ideale sporter
Op het rugbyveld zijn Maori niet te stuiten. Is het niet vanwege hun imponerende ‘haka’ (de rituele ‘dans’ die zij uitvoeren bij aanvang van de wedstrijd), dan wel omdat deze bomen van kerels kunnen sprinten als gazelles en enorm wendbaar zijn. Maori zouden van nature atleten zijn.
Dit is een beeld dat veel mensen binnen en buiten Nieuw-Zeeland van Maori hebben. De Maori rugbyers zijn de trots van het land en veel jonge Maori dromen er van ooit in hun voetsporen te treden. Maar zit sport Maori werkelijk in het bloed? En is het stereotype beeld van Maori, sport en hun cultuur alleen maar positief of zit er ook een andere kant aan deze glanzende medaille?
In Nieuw-Zeeland wonen veel mensen van gemengde afkomst. Sinds de westerlingen uit verschillende Europese landen en andere migranten uit Azië en de Pacific Islands zich in het land hebben gevestigd zijn er veel huwelijken geweest tussen Maori en buitenlanders. Dit leidde tot kinderen van gemengde afkomst en vele culturele veranderingen. Maar ook zonder de tussenkomst van buitenlanders zou het onmogelijk zijn geweest om te definiëren wat ‘dé Maori cultuur’ of ‘dé Maori traditie’ nou precies is. Culturen veranderen immers altijd met de tijd. Mensen hebben daarom ook verschillende ideeën over wat nou een ’Maori’ is. Volgens sommige mensen ben je alleen Maori als je er als een Maori uitziet. Anderen zeggen dat iedereen van Maori afkomst een Maori is, ook als alleen iemands over-overgrootvader Maori was. Sommige denken dat echte Maori volgens een bepaalde ‘traditionele Maori cultuur’ leven, terwijl anderen met ‘Maori cultuur’ het zware leven in de achterstandswijken bedoelen.
Een achtergestelde positie
Sinds de Britten Aotearoa (de Maori naam voor Nieuw-Zeeland, wat ‘land van de lange witte wolk’ betekent) begin 19e eeuw koloniseerden is er veel voor de Maori veranderd. Zo brachten de Europeanen nieuwe technologiën, gebruiken en religies met zich mee. Maar ook vonden de Europeanen dat zij als superieur ras de taak hadden de ‘wilde’ Maori te transformeren tot beschaafde burgers.
Sindsdien zijn Maori een achtergestelde groep in Nieuw-Zeeland. Het aantal Maori dat in oude huizen woont, laag is opgeleid en een strafblad of een slechte gezondheid heeft, is in verhouding veel hoger dan bij de Pakeha bevolking (Nieuw-Zeelanders van Europese afkomst). Maori gangs, zwaar drankgebruik, huiselijk geweld en werkeloosheid hebben Maori een imago gegeven van onbetrouwbare werknemers en criminelen.
Fragment uit de film Once were warriors van Lee Tamahori. De film bevestigt het negatieve stereotype beeld van Maori en laat de moeilijke leefomstandigheden en sociale problemen in de stad zien. Het verheerlijkt de ‘traditionele’ Maori cultuur als een ideaal waar naar toe teruggekeerd zou moeten worden.
De sporttraditie
Hoewel Maori dus vaak in een slecht daglicht staan, blinken ze wel uit in de sport. Op sportgebied genieten ze respect. Vanwege hun bouw, mentaliteit en cultuur zouden zij uitermate geschikt zijn voor sport en hier dan ook een aangeboren talent voor hebben. Zowel Maori zelf als vele andere Nieuw-Zeelanders zijn hiervan overtuigd.
Sport is bij veel Maori al vanaf hun jeugd een belangrijk onderdeel van hun leven. Zij zien rugby als een Maori traditie. Nieuw-Zeeland heeft zelfs een speciaal nationaal Maori team. Daarnaast denken veel Maori dat de zogenaamde krijgermentaliteit van hun voorouders in hen voortleeft. Strijdlust, broederschap en een innerlijke kracht die ze ‘mana’ noemen, zijn volgens hen onderdeel van deze mentaliteit. Ook hun bouw maakt Maori volgens veel Nieuw-Zeelanders goede sporters en met name geschikt voor rugby. Zij zijn vaak groot, sterk en snel. Een van de redenen dat sport zo’n belangrijke rol speelt in het leven van veel Maori is dat hun ouders ook sterk waren gericht op sportprestaties. Sommige Maori ouders vinden het belangrijker dat hun kind goed kan sporten dan dat het een goede opleiding volgt.
De geschiedenis van sportief succes
Tijdens de kolonisering van Nieuw-Zeeland begin 19e eeuw vonden de overheersers dat Maori onintelligente wilden waren en het de taak van de Britten was om deze mensen te civiliseren. Zo rechtvaardigden zij de kolonisering.
Het idee dat Maori onintelligent waren werd ‘bevestigd’ door het geïntroduceerde onderwijsbeleid. Om de Britten aan de macht te houden werden Maori kinderen zo onderwezen dat zij in arbeidersberoepen terecht kwamen. Maori leerden hoe ze het land moesten bewerken maar niet hoe ze dokter konden worden.
Door dit gekanaliseerde academische ‘falen’ van Maori kwam er een nadruk te liggen op hun succes in de sport. Het versterkte het beeld van de Maori als ‘mannelijk’ en bevestigde het idee dat een goede (academische) opleiding niet voor deze fysieke krijgers was weggelegd. Sport vormde een arena waarbinnen het succes van Maori atleten kon worden erkend zonder dat het de Britse macht in gevaar bracht. Dit systeem heeft er voor gezorgd dat Maori generaties lang weinig carrière maakten en vooral als arbeiders werkten, terwijl ze wel succes hadden in de sport. Dit heeft ertoe geleid dat sport tegenwoordig door zowel Maori als andere Nieuw Zeelanders als een traditioneel en natuurlijk onderdeel van de Maori cultuur wordt gezien. Het succes van Maori in de sport is dus niet toe te schrijven aan hun natuur, maar aan een sociaal-historisch proces.
Veroordeeld tot sport
Er schuilt een gevaar in het sportieve imago van de Maori krijger. De bewering dat Maori van nature of dankzij hun cultuur beter geschikt zijn voor het fysieke werk (zoals rugby) wekt de suggestie dat zij als gevolg van hun lichaamsbouw of cultuur niet geschikt zouden zijn voor andere beroepen. Dit sluit weer aan bij de negatieve vooroordelen over Maori als luie en onbetrouwbare werknemers met de verkeerde werkhouding.
Doordat Maori zich niet tegen deze ideeën verzetten, geloven veel Maori ook werkelijk dat ze zich beter op sport dan op onderwijs kunnen richten. Velen worden ook niet door hun ouders op het tegendeel gewezen. Hierdoor hebben Maori niet dezelfde kansen als andere Europese Nieuw-Zeelanders en blijven veel Maori steken in de onderste lagen van de bevolking en verbetert hun sociaal-economische positie slechts heel langzaam.
Trailer van de film Whale Rhider. De film laat de strijd tussen behoud en verandering van cultuur op het platteland zien.
De positieve invloed van topsport
Natuurlijk zitten er ook goede kanten aan het sportieve succes van Maori. Het geeft hen iets om trots op te zijn. Maori topatleten dienen als rolmodel voor jongere Maori die hierdoor blijven geloven dat zij hun positie kunnen verbeteren. De Maori die inderdaad doorbreken gaan er sociaal-economisch vaak erg op vooruit. De absolute top krijgt goed betaald voor de sport die zij spelen. Maar ook atleten die minder of niets betaald krijgen gaan erop vooruit. Zij krijgen de kans machtige mensen binnen de samenleving te leren kennen, wat hun mogelijkheden op de arbeidsmarkt vergroot. Daarnaast worden de atleten vaak aangemoedigd om naast hun sport te gaan studeren of krijgen ze zelfs subsidie om naar de universiteit te gaan, zoals het nationale dames rugbyteam. Toen zij de wereldbeker wonnen, kregen zij ook een universitaire studie aangeboden. Ook leidt het reizen dat samengaat met topsport tot een betere algemene ontwikkeling. Dit draagt allemaal bij aan een betere sociaal-economische positie van Maori atleten in Nieuw-Zeeland.
In de huidige Nieuw-Zeelandse samenleving hecht men veel waarde aan sport. Het is een belangrijk onderdeel van de ‘Nieuw-Zeelandse opvoeding’. Voor veel achtergestelde Maori jongeren biedt sport de mogelijkheid om hun sociaal-economische positie binnen de samenleving te verbeteren. Als zij de top halen brengt hen dat geld, faam, goede contacten, onderwijs en een betere algemene ontwikkeling. Maar het percentage Maori dat werkelijk doorbreekt in de sport is klein. Door een goede opleiding te volgen is de kans op financieel en sociaal-economisch succes veel groter. Het is daarom van belang het beeld van de Maori als geboren atleet te nuanceren. Het is niet zo dat Maori goede atleten zijn omdat ze ‘Maori bloed’ hebben. Als meer Nieuw-Zeelanders zouden beseffen dat Maori meer kunnen zijn dan goede atleten, zou dat een goede stap zijn in de richting van andere carrièremogelijkheden. Maori hebben niet alleen het vermogen om topsporters maar ook om topadvocaten en topchirurgen te worden.
Marije Ebbers deed in de zomer van 2007 voor haar masterscriptie in de culturele antropologie veldwerkonderzoek in Auckland. Op basis van literatuuronderzoek, diepte interviews met Maori topsporters en participerende observaties schreef zij over de invloed van ideeën over sport, traditionele cultuur en identiteit op de sociaal-economische mobiliteit van Maori.
Voor meer over Maori op Kennislink: De erkenning van de Maori Koningsbeweging (artikel van Toon van Meijl) Zie ook: Is kannibalisme menselijk? (artikel van Toon van Meijl) Geschiedenis van Maori en meer over Maori sport