Wat is de belangrijkste les uit dit overzicht van 400 jaar Europese migratie? Lucassen: ‘Dat geografische mobiliteit, zowel binnen als tussen landen, altijd eerder regel dan uitzondering is geweest. Het idee van etnisch homogene, nationale bevolkingen is dus een mythe. Ideeën over religieus en etnisch verschil en daarmee verbonden territoriale identiteiten zijn voortdurend onderwerp van discussie en onderhandeling geweest. Daarmee is niet gezegd dat er niet zoiets als een nationale identiteit bestaat, al is die lastig concreet te maken. Wel dat die voortdurend verandert, niet in het minst als gevolg van continue migraties.’

Fascinerend laboratorium

De Europese migratiegeschiedenis blijkt een fascinerend laboratorium met tal van – soms bizarre – experimenten, waaruit ook nu lering moet worden getrokken, vertelt Lucassen. In feite gaat het om een groot aantal verschillende ‘cocktails’ met gevestigden en buitenstaanders als belangrijkste ingrediënten Veel bijdragen in de encyclopedie laten de (langetermijn)effecten zien van keuzes met betrekking tot in- en uitsluiting. De encyclopedie biedt geen kant en klare recepten voor immigratie en diversiteit. Wel belicht zij de gevolgen van eenmaal ingeslagen wegen, tot in hun uiterste consequenties.

Historisch kader

Piet Emmer: ‘Het achterliggende idee van onze encyclopedie is dat hedendaagse processen van migratie en integratie en de manier waarop daar in verschillende Europese landen verschillend mee wordt omgegaan, alleen te begrijpen zijn wanneer we deze in een historisch kader plaatsen. Migratie is geen nieuw fenomeen. Al vanaf de middeleeuwen hebben talloze mensen om uiteenlopende redenen huis en haard verlaten. De ontvangende samenlevingen, of het nu steden, regio’s of landen waren, werden voortdurend geconfronteerd met nieuwkomers en hebben beleid ontwikkeld om hen een plaats te geven, dan wel uit te sluiten.’

Vluchtelingen en arbeidsmigranten

Het 1150 pagina’s tellende, Duitstalige (de Engelse vertaling volgt over een jaar), standaardwerk laat zien dat Europa in de zestiende en zeventiende eeuw massale vluchtelingenstromen kende. Katholieken, moslims (uit Spanje en de Balkan), joden en protestanten waren gedwongen hun land van herkomst te verlaten en zich te vestigen in landen waar hun godsdienst dominant was of in ieder geval getolereerd werd.

Ook zijn er miljoenen arbeidsmigranten en kolonisten geweest die de bevolkingssamenstelling van Oost-, Zuid-, en West-Europa ingrijpend hebben veranderd. In de loop van de negentiende eeuw voegden zich daar grote aantallen migranten bij die zich in de industrialiserende steden vestigden. Zij werden onderwerp van een intens publiek debat over ontworteling, criminaliteit en onderklassenvorming. Deze discussie vertoonde veel parallellen met het huidige integratiedebat.

Moslims en eerdere nieuwkomers

De twintigste eeuw tenslotte werd gekenmerkt door immigratie uit de (voormalige) koloniën in landen als Portugal, Frankrijk, Engeland, België en Nederland en in zekere zin Duitsland (de miljoenen Aussiedler uit Oost-Europa). Veel aandacht gaat in het boek uit naar de werving van gastarbeiders van wie zich een groot gedeelte definitief in Europa vestigde en tot gezinshereniging overging. Met name over de integratie van overwegend islamitische migranten uit landen als Algerije, Bangladesh, Pakistan, Marokko, Tunesië en Turkije maken velen zich nu grote zorgen. ‘Hoewel er zeker verschillen zijn aan te wijzen tussen moslimmigranten en eerdere groepen nieuwkomers, worden de overeenkomsten al te gemakkelijk over het hoofd gezien. Het is vooral deze vergelijkende dimensie die de Europese encyclopedie uniek maakt’, vindt Lucassen.

Klaus J. Bade, Pieter C. Emmer, Leo Lucassen & Jochen Oltmer (red.), Enzyklopädie Migration in Europa. Vom 17. Jahrhundert bis zur Gegenwart. Paderborn, München, Wien, Zürich: Ferdinand Schöningh & Wilhelm Fink 2007. 1156 pp.