Wetenschappelijk onderzoek genegeerd in Rembrandttentoonstelling Mauritshuis

De groots aangekondigde tentoonstelling over de late Rembrandt in het Rijksmuseum is nog maar net afgebroken of het Mauritshuis komt ook met een late Rembrandt-tentoonstelling. Hun aanpak is alleen radicaal anders. Het Mauritshuis richt zich op het wetenschappelijke onderzoek achter een enkel schilderij, de Saul en David, terwijl het Rijksmuseum er bewust voor koos om onderzoeksresultaten niet te vermelden. Worden we genept?

16 juni 2015

Fotograaf: © Margareta Svensson
Alleen te gebruiken bij publicatie over Saul en David tentoonstelling, Mauritshuis 2015! — *Saul en David* van Rembrandt tijdens restauratie. Fotograaf: © Margareta Svensson
Mauritshuis, Den Haag

Bij het Mauritshuis zullen ze in hun vuistje lachen dat het Rijksmuseum deze kans heeft laten liggen: nu hebben zij de primeur. Niet eerder presenteerde een Nederlands museum namelijk het wetenschappelijk onderzoek achter een schilderij als tentoonstellingsonderwerp. De Saul en David bleek verknipt, met stukken ander doek weer in elkaar gezet en deels overschilderd. Dit geeft toch een ander beeld van zo’n schilderij.

Het Rijksmuseum heeft echter met geen woord gerept over onderzoek tijdens zijn tentoonstelling over Rembrandt eerder dit voorjaar. Terwijl er toch schilderijen hingen waarvan onderzoek heeft uitgewezen dat delen later zijn overschilderd en dat kunsthistorische theorieën op de schop moeten.

Rembrandt lacht zich dood

Het Rijksmuseum heeft er voor gekozen de bezoekers in het ongewisse te laten over het wetenschappelijke onderzoek naar deze schilderijen, de twijfels over de hand van de meester, en de wankelende kunsthistorische theorieën; en dat voelt bij mij toch wel als voor-de-gek-houderij. Een mooi voorbeeld is het zelfportret van Rembrandt als Zeuxis uit circa 1662 (sinds 1936 eigendom van het Wallraf-Richartz Museum in Keulen).

Volgens het bijschrift van het Rijksmuseum keken we naar het volgende: “De schilder Zeuxis uit de klassieke oudheid zou van vele vrouwen het mooiste deel hebben geselecteerd en tot een ideaalbeeld hebben samengevoegd. Dit was beslist niet Rembrandts werkwijze. Zo koos hij een minder populair verhaal uit het leven van Zeuxis: deze zou zijn gestikt van het lachen toen hij een lelijke oude vrouw schilderde. In dit schilderij volgde Rembrandt dus wel degelijk de klassieken, maar zonder een klassiek ideaal te schilderen!”

Dit redactioneel weerspiegelt de mening of visie van de redacteur. Hoewel wetenschappelijk onderbouwd en beargumenteerd, is het een persoonlijke mening en geen wetenschappelijk feit. Ben je het (niet) eens met de auteur? Geef dan vooral ook een reactie hieronder.

Het uitroepteken verzin ik er niet bij, evenmin als de stelligheid van Rembrandts motivatie voor het onderwerp. Het schilderij is zonder twijfel van Rembrandt maar deze uitleg hebben kunsthistorici er eeuwen later pas aan gegeven. En daar zit het probleem. Recent onderzoek (2012) wees namelijk uit dat de verf rond de mond en wenkbrauwen van het zelfportret nieuwer is dan de verf op de kin. Op röntgenfoto’s van het schilderij is daarnaast te zien dat Rembrandt in eerste instantie veel minder vrolijk keek. Die gekke grijns en die omhooggetrokken wenkbrauwen zijn later over Rembrandts gezicht heen geschilderd. Ook de oude vrouw op Rembrandts doek is later toegevoegd. Dit maakt de motivatie voor Rembrandt als Zeuxis minder stellig dan het Rijksmuseum de bezoekers voorspiegelde.

Onverwachte kleurenvirtuoos

Nog een mooi voorbeeld is de theorie over de gebroken Rembrandt op leeftijd. Aan het eind van zijn leven zou de meester in een depressie zijn geschoten vanwege de dood van zijn geliefde Hendrickje, zijn zoon Titus en zijn faillissement. Dit leidden kunsthistorici onder andere af aan de donkere manier van schilderen in de latere jaren van de meester.

Terugredenerend is dat helemaal geen gekke theorie, want wie zou niet ongelukkig worden van zoveel ellende. Maar uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat Rembrandt in die latere periode veel meer kleur gebruikte dan wij nu nog kunnen zien. De pigmenten uit de verf zijn namelijk veranderd door veroudering. Het blauwe pigment ‘smalt’ bijvoorbeeld raakt door de eeuwen heen zijn kleur kwijt en verandert in bruin. Het Rijksmuseum hield echter liever de zielige versie aan en maakte geen woord vuil aan het wetenschappelijk onderzoek naar de veranderende verf.

h2. Nieuwe onderzoekstechnieken losgelaten op late Rembrandts

Voor de heropening van het Rijksmuseum in 2013 konden wetenschappers verschillende schilderijen van Rembrandt onderwerpen aan technisch onderzoek voor Science4Arts, een onderzoeksprogramma van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. BBC4 maakte er in 2013 een item over (in Engels). Hierin zijn de schilderijen De Staalmeesters en Het Joodse Bruidje te zien, beiden onderdeel van de Late Rembrandttentoonstelling in 2015.

Kwantiteit boven kwaliteit?

Nu kan ik me voorstellen dat musea het liefst aansprekende verhalen vertellen (zielige depressieve Rembrandt, gekke-bekken-trekkende Rembrandt) en dat ze niet blij worden van latere aanpassingen op hun kostbare schilderijen. Gelukkig steekt het Mauritshuis hier zijn nek uit voor de wetenschap. Het richt zelfs een hele tentoonstelling in om de onderzoeksresultaten te delen met de bezoekers. Dit was niet de insteek van het Rijksmuseum, met zijn once-in-a-lifetime overzichtstentoonstelling van late Rembrandts uit alle uithoeken van de wereld. Mij werd verteld dat teveel informatie op bordjes niet te doen is voor een tentoonstelling met ruim honderd werken en meer dan een half miljoen bezoekers. Wie meer wilde weten over het onderzoek achter de (eigen) schilderijen, moest maar een kijkje nemen op de website.

Dit verklaart niet de stellige beschrijving van Rembrandt als lachende Zeuxis, een theorie waar de eigenaar zelf vraagtekens bij zet. Maar los hiervan, museumbezoek is toch meer dan mooie plaatjes kijken? De achtergehouden informatie gaf mij in ieder geval een onbehagelijk gevoel. Want waar kijk ik eigenlijk naar? En vooral: wat vertellen ze nog meer niet?

Bronnen