Islamitische politieke stromingen streven naar een inrichting van de samenleving, waarbij men leeft volgens de regels van de islamitische wet. Islamitische politieke activisten, vaak aangeduid als islamisten, vormen een heel gevarieerde groep. De verschillen zitten niet alleen in de manier waarop men het ideaal wil verwezenlijken, maar ook in de invulling van het ideaal. Toch is het niet uitgesloten dat een gematigde activist zich ‘bekeert’ tot een radicale stroming of andersom.

In gematigde politieke stromingen geldt dat iemand een goede moslim is wanneer hij of zij zich houdt aan de minimale eisen (bidden, vasten, en het niet eten van varkensvlees). Radicale stromingen leggen strengere eisen op en verwachten dat de ‘ware’ moslim zich volledig overgeeft aan de regels, inclusief het dragen van de islamitische kledij. Terwijl gematigden de tolerante kant van islam benadrukken (en graag verwijzen naar het koranvers ‘Er is geen dwang in de religie’), pleiten radicalen voor strikte en, wanneer nodig, harde maatregelen om tot voorbeeldig gedrag te komen.

Ook de houding ten opzichte van niet-moslims is van belang. Gematigden benadrukken de noodzaak tot dialoog en wederzijds respect waar radicalen pleiten voor het uit de weg gaan van niet-moslims. In extreme gevallen kunnen zij moslims die zich niet volledig houden aan de islamitische regels tot ‘afvallig’ en ‘ongelovig’ bestempelen; deze afvalligen hebben dan nog maar weinig rechten behalve tot inkeer komen.

Deze veroordeling wordt takfir genoemd. Gematigde moslims wijzen de takfir af. Iemand tot ‘ongelovig’ bestempelen, omdat hij of zij zich niet houdt aan alle bepalingen, of omdat men westerse politieke ideeën aanhangt, of zich westers kleedt, gaat velen veel te ver. Ook vinden zij dat takfir leidt tot een van de grootste doodzonden in de islam, namelijk het veroorzaken van interne verdeeldheid van moslims en politieke chaos, fitna. Behalve dat het leidt tot het doden van moslims, wat verboden is, verzwakt het de umma, een situatie waarvan alleen de vijanden van de islam kunnen profiteren. De gematigden pleiten daarom voor een islam die de religie van het midden is, die rekening houdt met de zwakheden van mensen en zich bovendien moet aanpassen aan de moderne tijd. Juist een grotere flexibiliteit en een openheid voor vernieuwing is voor hen een voorwaarde voor opleving van de islam.

Radicale groeperingen wijzen vaak iedere vorm van verandering af. Verandering is vernieuwing, en vernieuwing, dat is voor hen ‘nieuwlichterij’ ( bid’a). In hun ogen geldt alleen de tijd van de profeet en zijn metgezellen als het model dat absolute navolging verdient. Het islamitische activisme grijpt vaak terug op de tijd van de eerste generatie moslims, de tijd dat Mohammed leiding gaf, en na zijn dood, de mensen die hem van nabij gekend hebben. Deze activisten slaan vaak de latere geschiedenis over, omdat deze weinig aanknopingspunten lijkt te bieden voor hun opvattingen. Toch is er een klein aantal latere wetgeleerden die wel populair zijn bij moderne activisten, vooral Ibn Taymiyya (1265-1328) die zich zeer kritisch uitliet over heersers die zich niet hielden aan de islamitische wet en over moslims die er afwijkende ideeën op nahielden.

De meest radicale stromingen op het ogenblik, vaak aangeduid als salafi, die iedere aantasting van de ‘zuiverheid’ van de islam afwijzen, ontlenen hun naam aan de navolging van die eerste generatie ‘zuivere’ moslims. Niet alle salafi’s ondersteunen de takfir, soms uit de pragmatische overweging dat takfir een dusdanige repressie van de staat kan oproepen dat het voorbestaan van de eigen groepering op het spel staat. Daarom hebben salafi-leiders, zoals de invloedrijke sheikh al-Albani (gestorven 1999), die in Syrië het geweld van de staat aan den lijve heeft ondervonden, geweld afgekeurd.

Politieke islam in Nederland

Ook in Nederland bevinden zich stromingen die beïnvloed zijn door de islamitisch-politieke stromingen uit de islamitische wereld. De groepen variëren van ultraconservatief tot gematigd en van een nadruk op da’wa (missie) tot – onder een kleine groep – gewelddadige strijd. Zij leggen in hun boodschap sterk de nadruk op de ‘terugkeer tot de zuivere islam’. Deze wordt door radicale groepen min of meer opgevat als het verwijderen van alles wat in hun ogen de islam bezoedeld heeft. Deze groepen zijn soms zeer intolerant van karakter, zowel naar andere moslims als naar niet-moslims toe.

Vooral op internet zijn diverse groepen zeer actief. Onder jongeren lijken ze een mate van autoriteit te genieten. Hoewel alle salafisites zich beroepen op de oorspronkelijke islam van de begintijd, zijn er verschillen en sommige betwisten vooral elkaar. Niet alle salafi-sites zijn uitgesproken anti-Nederlands of anti-westers, al hebben ze wel veel maatschappijkritiek. Naast websites zijn er ook online gemeenschappen, de zogenaamde MSN-groepen, met namen als Moslimsdeenigeechte, Tawheedwaljihad en De Basis-2. Daar lijkt de dominantie van de salafi (op Nederlandse sites ook wel selefies genoemd) nog sterker dan op de websites. De MSN-groepen hebben meestal minder vaste leden dan de sites, maar dat wil niet zeggen dat hun reikwijdte kleiner is. Opvallend is dat de geloofsbeleving van deze jongeren zeer individualistisch is en dat zij vooral bezig zijn met de vraag hoe ze hun persoonlijke geloofsbeleving en geweten vrij kunnen houden van allerlei culturele invloeden.