Criminalisering

Mensensmokkel wordt vaak beschreven als een strafbaar feit dat een duidelijke link heeft met illegale of ongewenste migratie. Bovendien wordt mensensmokkel vaak in verband gebracht met goed georganiseerde criminele bendes die de markt beheersen en hun klanten uitbuiten. Vanuit het perspectief van de migrant is mensensmokkel vaak juist de enige manier om fundamentele mensen rechten te kunnen genieten, zoals gezinshereniging of een leven zonder geweld: ‘Ze mogen hier [in Nederland] dan misschien niet zijn, maar als je hun verhalen hoort, dan blijken ze vaak wel degelijk een legitieme reden te hebben om naar Nederland te komen’, aldus Van Liempt.

Met haar proefschrift wil Van Liempt een alternatief bieden voor de traditionele kijk op mensensmokkel en daarmee meer inzicht geven in dit migratieproces: ‘Ik wil laten zien dat de beelden die over mensensmokkel bestaan niet kloppen en ik wil beter inzicht geven in mensensmokkel en wat het voor de migranten betekent om op zo’n manier te reizen’. Zij wil af van de manier van denken waarin mensensmokkel alleen vanuit een criminologische invalshoek wordt bekeken. Daarom kiest zij voor een ander uitgangspunt en een andere onderzoeksmethode: migranten zijn zelf actieve actoren en je moet dus ook naar hun verhalen kijken.

Levensverhalen

Om er achter te komen hoe migranten mensensmokkel zelf zien, heeft zij 56 smokkelverhalen verzameld, voornamelijk onder (ex)asielzoekers. Het onderzoek van Van Liempt was een moeilijke klus. Een jaar lang interviewde zij samen met drie onderzoeksassistenten (ex)asielzoekers. Die interviews werden zo informeel mogelijk gehouden, bij de mensen thuis bijvoorbeeld, of in de kroeg omdat vele (ex)asielzoekers nog negatieve herinneringen hadden aan de interviews bij de IND waarin ze zelf weinig te vertellen hadden en die ze vaak vergeleken met verhoren. ‘Wij wilden niet opsporen, maar begrijpen. In onze interviews had de respondent de keuze om over bepaalde dingen wel of niet te spreken’, aldus Van Liempt. ‘Het was leerzaam, maar ook heel zwaar. De mensen vertelden in 3 uur hun hele levensverhaal dat meestal niet zo luchtig was. De meeste geïnterviewden zijn teleurgesteld in Nederland en een aantal leefde in grote onzekerheid als uitgeprocedeerde asielzoeker’, vertelt Van Liempt.

Grillige reizen

Uit de smokkelverhalen blijkt dat migratieprocessen veel minder lineair verlopen dan verwacht. De reis gaat vrijwel nooit van A naar B, maar daar komt meestal nog een land C, D en E bij kijken. Regelmatig wordt er met meerdere smokkelaars gereisd en soms leggen migranten delen van de reis zonder smokkelaar af.

De manier waarop smokkel georganiseerd is, blijkt ook flink te verschillen per regio. Voor Koerden uit Noord-Irak bijvoorbeeld is het heel moeilijk een exit visum te krijgen, waardoor ze hun reis bijna altijd beginnen met een smokkelaar. Vanuit de Hoorn van Afrika starten de meeste migranten hun reis juist op eigen houtje en hebben ze vaak maar één smokkelaar nodig.

Een van de geïnterviewde is een man uit het grensgebied Irak/Iran. Hij was op een lange en dure (7000 dollar!) reis naar Zweden maar is toevallig in Nederland beland omdat zijn smokkelaar hem belazerd heeft.

Op een dag om 6 uur ’s ochtends werden we wakker gemaakt. We zouden gaan, rond 8 uur waren we bij een pompstation in Eindhoven. We gingen even wat drinken en in die tijd rookte ik nog. Stom van me. Maar hij zei dan kan je ook roken. Ik was blij daarmee. Nooit geweten wat dat sigaretje zou betekenen. We gingen dus eten en roken en hij ging naar de wc. Wij bleven achter. En hij kwam niet meer terug. In Eindhoven, 10 kilometer uit de stad, hebben ze me achtergelaten. We zouden naar Zweden, maar hij liet ons achter, hij kwam niet terug.

Uit dit kijkje van binnenuit blijkt dat de relatie tussen de smokkelaar en de migrant cruciaal is voor het verloop van het migratieproces. In het begin van de reis zijn smokkelaars meestal mensen die de migranten kennen, een oom of vriend van de buurman. Mensen betalen dan ook nog niet zo hoge prijzen. ‘Hoe verder van huis, hoe vaker mensen met anonieme smokkelaars te maken hebben en uitgebuit worden. Mensen worden op plekken gedumpt waar ze niet heen wilden, aan boord gezet van gammele boten met gevaar voor eigen leven of bedonderd.’ Van Liempt vervolgt: Neem bijvoorbeeld de grens van Turkije met Griekenland waar sommige smokkelaars mensen geld laten betalen voor een overtocht met de boot terwijl ze de volgende ochtend ontdekken dat ze de hele nacht rondjes hebben gevaren en nog steeds in Turkije zijn. Dit soort misstanden vinden meestal plaats als er geen directe banden bestaan tussen de smokkelaar, migrant en het thuisfront.’

In het geval van de Irakees lijkt het erop dat de smokkelaar alle macht heeft over de migranten. Dit geeft een beetje een vertekend beeld. Van Liempt wil in haar proefschrift namelijk ook duidelijk maken dat migranten juist geen passieve slachtoffers zijn, maar dat zij zelf ook van alles doen om de risico’s op de reis te verminderen. Van Liempt onderscheidt naast het hierboven beschreven sturende type mensensmokkel, ook nog het dienstverlenende type en het onderhandelende type. Bij deze types mensensmokkel heeft de migrant veel meer invloed op de reis. Migranten weten goed waar ze aan toe zijn, hoeveel ze moeten betalen en waar de reis naar toe gaat.

Terugkeer

Van Liempt is verrast over de ontdekking dat het restrictieve migratiebeleid het niet alleen moeilijk heeft gemaakt om hier te komen, maar het ook heel moeilijk maakt voor migranten om weer naar hun land van herkomst terug te keren. De investeringen die gepaard gaan met mensensmokkel zijn zo hoog dat mensen niet snel terugkeren. Daarnaast krijgen ze de boodschap mee dat als ze nu vertrekken, ze waarschijnlijk nooit meer terug kunnen komen. ‘Daarmee verdwijnt de dynamiek uit de migratie’, zegt Van Liempt.