“Er zijn momenten geweest dat ik wanhopig was”, vertelt Erik Rutjens. Daar had hij alle reden toe. Gebleken was dat chimpansees zelden ziek worden als ze zijn besmet met hiv, het human immunodeficiency virus dat bij mensen de ziekte aids veroorzaakt. Rutjens kreeg de taak om te uit te zoeken hoe het afweersysteem van chimpansees met het virus omgaat, in de hoop daarmee een aanknopingspunt te vinden voor behandeling van menselijke patiënten. Maar hij was nog geen jaar bezig of onderzoek met mensapen werd bij Europese wet verboden. “Begrijpelijk vanuit ethisch oogpunt, maar tegelijkertijd spijtig gezien de ernst van de aidsepidemie”, vindt hij. Hoe dan ook, hij moest zijn plannen plotseling bijstellen.
In de vriezers van het Biomedical Primate Research Centre Rijswijk, waar hij zijn onderzoek deed, lagen nog ingevroren bloedmonsters van apen waarmee tot die tijd onderzoek gedaan was. Daar ging hij toen maar mee aan de slag. “Dat was lastig werken, want in zo’n monster is nog maar de helft van de oorspronkelijke afweercellen in leven en sommige celtypen krijg je helemaal niet in handen”, vertelt hij. Maar het leverde hem toch een verhelderend inzicht op in het afweersysteem van de chimps.
Instorten
Een infectie met hiv die onbehandeld blijft heeft bij vrijwel alle mensen een fatale afloop. Hiv nestelt zich in bepaalde cellen van het afweersysteem, T-helpercellen. Andere afweercellen komen dan in het geweer: cytotoxische T-cellen en natural-killer-cellen vernietigen de geïnfecteerde T-helpercellen en B-cellen produceren antistoffen tegen het virus. Hiv verliest terrein, maar weet op een zeker moment aan de afweerreacties te ontkomen.
Het afweersysteem stort inmiddels langzaam in. Steeds meer T-helpercellen gaan dood door het virus of door de aanvallen van cytotoxische T-cellen en natural killers. Die raken zo oververhit dat ze niet alleen geïnfecteerde, maar ook gezonde T-helpers doden. Zelf raken ze door hun overactiviteit uitgeput, met als gevolg dat patiënten over steeds minder functionele cytotoxische T-cellen en natural killers beschikken. De T-helpers die virus en afweerreacties overleven kunnen in aanwezigheid van het virus hun functie – communiceren met andere afweercellen – niet meer vervullen.
Zo wordt het afweersysteem vleugellam. Na vijf tot tien jaar gaan patiënten lijden aan infecties en tumoren waar een gezond afweersysteem geen moeite mee gehad zou hebben, oftewel: ze ontwikkelen aids (acquired immuno-deficiency syndrome).
Negeren
Chimpansees reageren anders. Een infectie met hiv of met de apenvariant siv (het simian immunodeficiency virus) verloopt aanvankelijk hetzelfde als bij mensen. Maar het afweersysteem van de apen blijft overeind en ze ontwikkelen geen aids. Het virus raken ze niet kwijt, maar ze kunnen ermee leven.
Rutjens ontdekte een paar verschillen tussen mens en chimpansee. De natural killers lopen bij de mensaap niet zo hard van stapel. Rutjens: “Ze hebben een extra signaal nodig voordat ze tot de aanval overgaan. Ze negeren het virus en daarom put de infectie ze niet uit. Een met hiv geïnfecteerde aap behoudt het normale aantal functionele natural-killer-cellen. Ook de cytotoxische T-cellen zijn niet overactief en raken niet uitgeput.”
Het aantal T-helpers bij geïnfecteerde chimpansees blijft daardoor op peil. Bovendien blijven ze functioneel. “Ook bij chimpansees kunnen ze hun activiteit in aanwezigheid van het virus verliezen, maar dat gebeurt pas bij een veel hogere virusconcentratie. Mijn voorganger had al ontdekt dat de vermenigvuldiging van het virus bij chimpansees is geremd door een stofje dat de cytotoxische T-cellen uitscheiden, en dat de cytotoxische T-cellen gericht geïnfecteerde cellen kunnen doden. De virusconcentratie blijft daardoor onder die grenswaarde.”
Zo is het afweersysteem van chimpansees wel, maar dat van mensen niet tegen een hiv-infectie bestand. Vanwaar die verschillen? “Chimpansees hebben een lange periode van infecties met siv achter de rug en hun afweersysteem heeft zich aan het virus kunnen aanpassen, is het idee. Terwijl hiv voor de mens een nieuwe ziekteverwekker is. Siv is pas honderd jaar geleden van aap op mens overgesprongen en veranderd in hiv, en daar heeft ons afweersysteem nog geen antwoord op.”