Al in de jaren ’70 rouleerde het in het Koptisch geschreven handschrift onder louche handelaren in het Midden-Oosten maar pas vorig jaar kreeg de Codex Maghagha, zoals het handschrift ook wel genoemd wordt, wereldwijd bekendheid. Eén van de teksten uit de codex is het veelbesproken Judasevangelie waarvan de originele Koptische tekst beschikbaar is via de website van de National Geographic Society. Jacques van der Vliet, universitair docent aan de Universiteit van Leiden en gespecialiseerd in het Koptisch, heeft de tekst nu ook vertaald naar het Nederlands en voorzien van commentaar.

Woestijnzand

Wanneer en waar de codex met het Judasevangelie precies gevonden is, is vooralsnog een raadsel. Het handschrift, dat vermoedelijk uit de eerste eeuwen van onze jaartelling afkomstig is, is net als andere manuscripten bewaard gebleven in het droge Egyptische woestijnzand. Aangezien het handschrift afkomstig is uit illegale opgravingen, en lange tijd heeft rondgezworven, is de precieze herkomst niet na te gaan. Wel heeft men geprobeerd een reconstructie te maken van de geschiedenis van de codex: daarbij wordt Midden-Egypte aangewezen als de eerste vindplaats.

Papyrusrollen

Een codex is een boek bestaande uit papyrusrollen. De Codex Maghagha bestaat uit vier teksten waarvan één het Judasevangelie is. Het is altijd moeilijk om zo’n handschrift te dateren. Op basis van de bestudering van het handschrift zelf, waarbij gekeken wordt naar de vorm van de tekens, wordt het schrift in de vierde, begin vijfde eeuw geplaatst. Aan de hand van een chemische analyse van de papyrus komt men zelfs op een datum uit in de derde eeuw, maar deze methode is weinig betrouwbaar aangezien er weinig proeven zijn gedaan met de datering van papyrus. Overigens zijn de meeste gnostische boeken gedateerd in de vierde en vijfde eeuw. Het is dus het meest aannemelijk dat het Judasevangelie ook uit deze periode stamt.

Grieks alfabet

De taal waarin het Judasevangelie is overgeleverd is het Koptisch. In dit geval gaat het om een late vorm van het Egyptisch, dat veel invloed heeft ondergaan van het Grieks. In de Romeinse tijd had het Grieks zelfs in Egypte het Egyptisch volledig verdrongen, maar het Koptisch bleef stand houden naast het Grieks. Wel was de invloed van het Grieks op het Koptisch groot: het Koptisch maakte gebruik van het Griekse alfabet en had daarnaast veel Griekse leenwoorden, waaronder voegwoorden en voorzetsels. In de Middeleeuwen is het Koptisch uitgestorven als spreek- en schrijftaal. Het Arabisch nam deze plek in. Wel is het Koptisch nog in gebruik als liturgietaal onder de Christenen van Egypte.

Allegaartje

Het beroemdste voorbeeld van een collectie gnostische handschriften in het Koptisch is de Nag Hammadi, die werd gevonden in 1945. Papyrusboeken die al in de achttiende eeuw gevonden werden zijn de Codex Bruce en de Codex Askew, vernoemd naar de eerste bezitters van de teksten. Het Nag Hammadi is de meest omvangrijke collectie die tot nog toe is gevonden. De collectie is vernoemd naar het stadje Nag Hammadi in het zuiden van Egypte. De teksten vormen een allegaartje wat betreft inhoud maar ook qua variatie in handschriften. Deze zijn zelfs in verschillende dialecten overgeleverd.

Gnostiek

Dat het Koptisch tegenwicht kon bieden aan het Grieks had te maken met de opkomst van de gnostische bewegingen die deze taal bezigden. Het gaat hierbij om een afsplitsing van het Christendom waarbij ascese een belangrijke rol speelt. Ascese is een vorm van beheersing waarbij natuurlijke behoeften worden onderdrukt om tot een vorm van reinheid te komen. Vasten is bijvoorbeeld een vorm van ascese.

De gnostiek wordt ook wel gekarakteriseerd als zijnde dualistisch: de lagere materiële wereld wordt afgezet tegen de hogere, goddelijke wereld. De relatie tussen deze hogere en lagere wereld wordt veelal tot uitdrukking gebracht in mythes. Het Judasevangelie kan gezien worden als zo’n mythe waarin Judas een bijzondere rol krijgt toebedeeld. Als dertiende apostel is hij altijd gezien als een buitenbeentje. Meestal wordt hij afgeschilderd als een buitenstaander in negatieve zin: hij is degene die Jezus heeft verraden, hij is degene die Jezus heeft uitgeleverd aan de Joodse overheden.

Heldenrol

In het Judasevangelie krijgt Judas echter een heldenrol: Judas staat als dertiende leerling boven de andere twaalf leerlingen. Binnen de gnostiek kunnen de twaalf apostelen geïnterpreteerd worden als vertegenwoordigers van het aardse leven. Judas staat daar boven, maar behoort ook niet tot de goddelijke wereld: hij is zeker niet gelijk aan Jezus. Toch is hij degene die het dichtst bij Jezus staat en hem helpt zich te bevrijden van zijn aardse hoedanigheid. Door Jezus te verraden, verlost Judas hem van het aardse leven zodat hij op kan stijgen naar het goddelijke rijk.

Kopieerfouten

De eigen status van het Koptisch heeft ervoor gezorgd dat veel christelijke literatuur vanuit het Grieks in het Koptisch is vertaald. De originele Griekse teksten zijn vaak niet bewaard gebleven, de Koptische teksten wel. Doordat de tekst waarschijnlijk meerdere malen overgeschreven is, zijn er ook fouten in de tekst te ontdekken die ontstaan moeten zijn door het kopiëren. Het gaat dan bijvoorbeeld om weglatingen of onduidelijke constructies. Aan de aard van de fouten kan wel geconstateerd worden dat de gevonden tekst gekopieerd moet zijn uit het Koptisch, hoewel de originele tekst Grieks zal zijn geweest. De kopieerfouten, maar ook de slechte staat van de papyrusrollen, hebben het vertaalwerk enigszins bemoeilijkt. Toch valt over de inhoud niet te twijfelen. Judas neemt duidelijk een andere rol in dan in de canonieke bijbelteksten.

De vier teksten, waar het Judasevangelie er één van is hangen sterk met elkaar samen: in alle gevallen gaat het om een dialoog tussen Jezus en zijn leerlingen. Ook de gnostische thematiek komt overeen. Totdat de gehele codex gepubliceerd is wil de auteur daar echter nog geen uitspraken over doen.

Bron:

Jacques van der Vliet: Het evangelie van Judas. Verrader of bevrijder? Servire 2006.