In de lente van 2004 vertrok Matthea de Jong naar Zuid-India voor haar doctoraalonderzoek antropologie. De discussie over de islamitische sluier was in Nederland losgebarsten en werd gedurende haar verblijf in India steeds grimmiger. In haar onderzoek stond het ‘nieuwe’ sluieren centraal. De universiteit in Mallapuram, een overwegend islamitisch district in Kerala, was het onderzoeksterrein.

Kledingkeuze luistert nauw

Tijdens mijn eerste busreis van Cochin naar Khozikode, waar ik mijn onderzoek had gepland, werd ik prompt voor in de bus gezet op een van de speciale ladies’ seats. Een vrouw achter me drapeerde subtiel m’n sjaal over mijn blote schouders. Aangekomen op de universiteit was de eerste tip die ik kreeg om zo snel mogelijk te gaan shoppen en een churidar aan te schaffen, een jurk met daaronder een wijde broek. Dat dragen de meeste studentes immers ook. De boodschap was helder: kledingkeuze luistert hier nauw.

Mannen en vrouwen apart

In Kerala is de samenleving georganiseerd volgens het principe van gendersegregatie om contact tussen mannen en vrouwen zoveel mogelijk te vermijden. Dat betekent in de praktijk afgescheiden family rooms in restaurants, aparte zitplaatsen in de bus en vrouwencoupés in de trein. Op de universiteitscampus zijn de ladies’ hostel en de men’s hostel zover mogelijk van elkaar verwijderd. Zoals de ladies’ hostel een ontoegankelijke vesting vormt voor mannen (inclusief bewakers en familieleden), is de men’s hostel strikt verboden terrein voor vrouwen. Studentes worden geacht met zonsondergang, voor acht uur ‘s avonds, binnen te zijn. Late permission kan worden aangevraagd bij de conciërge, maar de meeste meisjes zijn hier terughoudend in. Zij zijn bang voor geroddel over wat zij ’s avonds laat zouden uitspoken. Let wel, de _men’s hostel_ kent deze regels niet.

‘Na zes uur ’s avonds worden alle mannen geobsedeerd door seks’

Wanneer ik de studentes vroeg waarom ze zich sluierden, noemden ze naast religieuze motieven dat de sluier hun veiligheid bood. ‘Sluieren beschermt je tegen het gestaar van mannen en straalt zedigheid uit.’ Dit strookte ook met mijn observaties. Vrouwen waren meer geneigd zich te sluieren wanneer ze alleen onderweg waren, zich ongemakkelijk voelden of met zonsondergang nog buiten waren. Kennelijk zagen ze de buitenwereld als een moeilijke en vijandige plek, waar vrouwen kwetsbaar zijn en bescherming nodig hebben. Dit beaamden de studentes: ‘Na zes uur ’s avonds worden alle mannen geobsedeerd door seks,’ vertelden ze.

Prostituee

Een van de moslimstudentes op de universiteit, die zich overigens niet altijd sluiert, legde me geëmotioneerd uit: ‘Purdah – het kleden volgens de islamitische kledingcode – geeft veiligheid. Mannen kijken niet zoveel meer, er valt niets meer te zien. Ik haat het als mannen naar me kijken. Soms denk ik dat iedereen purdah zou moeten dragen, dan worden de mannen echt gek. Weet je, als ik bij het busstation sta na zes uur ’s avonds, denken ze dat ik een prostituee ben en vragen ze me hoeveel ik kost. Ik weet niet hoe we dit moeten oplossen. De meisjes die er ook zo over denken, zeggen dat we in de minderheid zijn en ons beter kunnen aanpassen.’

De studente voelde zich om verschillende redenen machteloos. Ten eerste is het ongepast om als vrouw, om welke reden dan ook, de aandacht op jezelf te vestigen. Het wordt beter gevonden om je aan te passen aan de situatie. Bovendien leeft het idee dat wanneer een vrouw iets overkomt, het hoe dan ook haar eigen schuld is. Zij wordt verantwoordelijk gehouden voor het wangedrag van de man, eve-teasing in Indiaas vocabulaire. Zij is de verleidster, de uitlokker, de Eva. Een bekend spreekwoord in Kerala luidt dat wanneer een blad op een doorn valt of andersom, uiteindelijk altijd het blad beschadigd raakt. ‘Vergeet niet dat jullie de bladeren zijn,’ prenten de ouders hun dochters in. Wanneer ik de vrouwen vroeg of ze dan geen aangifte konden doen van seksuele intimidatie door mannen, begonnen ze smalend te lachen: ‘Dat zet weinig zoden aan de dijk. Papieren raken met het grootste gemak verdwaald of vergeten.’ Vrouwen vermijden daarom liever onveilige situaties en zijn huiverig om zich openlijk tegen mannen te verweren of misstanden aan te geven.

Verdedigen met een speldenprik

Studentes voelden zich vooral onveilig in bussen en busstations. Verschillende jongens vertelden me dat ze met regelmaat overvolle bussen instappen om stiekem meisjes te betasten. Eerst tikken ze de meisjes netjes op de schouder en een goedkeurend knikje is dan voldoende om ze overal aan te raken. Wanneer de meisjes aangeven dat ze niet willen, zoeken ze gewoon de volgende op. Dit spel wordt natuurlijk niet altijd even onschuldig gespeeld. Iedere studente die ik sprak had ervaring met situaties in de bus die ze als bedreigend had ervaren. Zij verzetten zich tegen ongewenst contact door ergens anders te gaan staan, boos te kijken of de man in kwestie met een veiligheidsspel te prikken, die ze altijd bij de hand hebben om hun sjaal op hun kleding te bevestigen. De speldenprik als verdedigingsmiddel past perfect in het culturele idioom van bescheidenheid. De vrouwen kunnen zich verdedigen zonder de aandacht te trekken van medereizigers. Behalve de man die geprikt wordt, merkt niemand het en dat is belangrijk.

Het bedekken van het lichaam door het dragen van wijde kleren en een sluier is voor veel vrouwen een goede strategie om zich tegen ongewenste aandacht te weren. De kleding communiceert dat ze geen seksuele objecten zijn, maar waardige en respectabele individuen. Jammer genoeg biedt ook nette kleding niet altijd soelaas. Wel schuift het de verantwoordelijkheid voor eve-teasing naar de belager. Niemand kan meer beweren dat de vrouw in kwestie iets zou hebben uitgelokt met haar kleding.

Roddel

Het dragen van verhullende kleding biedt niet alleen veiligheid tegen hitsige mannen, maar ook tegen roddel. Roddelen gebeurt bij uitstek over vrouwen die zich niet netjes genoeg kleden, na zonsondergang over straat lopen, alleen reizen of net iets te lang met een klasgenoot praten. De grootste angst is om ervan verdacht te worden een geheime seksuele relatie te hebben, of erger nog, dat je je prostitueert.

Het viel me op dat islamitische studentes bekenden dat de sluier in bepaalde situaties een waardevol instrument bleek om vormen van ‘immoreel gedrag’ te compenseren. Een studente uit een vrij progressieve, islamitische familie sluierde zich normaal gesproken nooit. We hadden het over zonsondergang, het moment dat de avond zijn intrede doet en de publieke ruimte het domein wordt van mannen. ‘Mensen willen niet dat ik na zonsondergang nog buiten ben, dus meestal zorg ik dat ik thuis ben,’ zei ze. ‘Maar ik heb soms een verlangen naar de nacht, naar het donker. Als ik toch naar buiten ga, draag ik altijd een sluier. Zo voel ik me beter. Ook al doe ik iets ongepast, het lijkt dan tenminste alsof ik een goede moslimvrouw ben.’ Jezelf sluieren is een manier om je bewegingsvrijheid te vergroten en zo de grenzen van het acceptabele af te tasten. Het communiceert dat je gehoorzaam en vroom bent en zo hoop je roddel over je gedrag te doen verstommen.

De gehoorzame en vrome vrouw

De beste manier om achterklap te voorkomen, is je te conformeren aan het ideaalbeeld van de gehoorzame en vrome vrouw. De studentes die ik ontmoette, waren over het algemeen maar wat genegen aan deze verwachtingen te voldoen. Sterker nog, ook al gaven ze aan ervan te balen dat ze overal toestemming voor moesten vragen, altijd op tijd thuis moesten zijn en lang niet zoveel vrijheden hadden als hun broers of de jongens uit de klas, ze betoogden tegelijkertijd dat deze beperkingen uiteindelijk in hun eigen voordeel waren.

Ik sprak met een studente over de vakantie die een week later zou starten en vroeg haar naar haar plannen. Ze zag er als een berg tegenop. De hele vakantie zou ze thuis zitten en zich verschrikkelijk vervelen. Haar broer zou op vakantie gaan met vrienden en dat wilde ze eigenlijk ook. ‘Maar ja, ik ben een meisje,’ verzuchtte ze. Toen keek ze me plots monter aan en zei: ‘Ik vind het ook fijn om zonder veel vrijheid te leven. Het is stukken veiliger en onze samenleving zit gewoon zo in elkaar. Wanneer ik me anders zou gedragen, zouden mensen het niet begrijpen. Alleen door beperkingen kunnen we de smaak van vrijheid proeven, anders loopt het uit de hand. Dat is ook waarom ik er niet van houd om met jongens te praten. We moeten afstand houden. We weten namelijk nooit hoe anderen over ons denken.’ Deze verzuchting illustreert de ambigue houding die veel studentes met haar delen. Na een klaagzang over het gebrek aan individuele vrijheden als vrouw, verdedigde de studente de regels in de samenleving door het belang van veiligheid en reputatie te benadrukken. Ze internaliseerde de geldende normen door er waarden aan toe te kennen die voor haar van belang waren. Ze was graag bereid aan de van bovenaf opgelegde gedragsregels te voldoen.

Huwelijk

Deze inschikkelijkheid moet gezien worden in het licht van de centrale rol van de familie en de familiereputatie. Opvallend gedrag of wangedrag tast niet alleen de persoon in kwestie aan, maar heeft consequenties voor de hele familie. Met een van de studentes op de universiteit raakte ik bevriend en af en toe bleef ze logeren in het guesthouse, zodat ze niet voor acht uur ‘s avonds terug hoefde te zijn in het ladies’ hostel. Dit dreef haar jongere zusje tot grote wanhoop.

Omdat in het guesthouse zowel mannen als vrouwen verbleven, werd mijn vriendin ervan verdacht een geheime relatie te hebben. Waarom zou ze anders al die roddel willen doorstaan, als er geen liefde in het spel was? Haar jongere zusje had een aanzoek gehad van een geschikte huwelijkskandidaat en was als de dood dat hij af zou haken als hij wist wat haar oudere zus allemaal uitspookte. Het naleven van het vrouwelijk ideaalbeeld is ook van belang met het oog op een huwelijk. Wanneer je te boek staat als een bescheiden, gehoorzame en vrome vrouw, zijn je kansen op de huwelijksmarkt aanzienlijk groter. Het geringste vermoeden van een liefdesrelatie vóór het huwelijk zal eventuele huwelijkspartners afschrikken. Huwelijken worden bijna altijd gearrangeerd door de ouders van het bruidspaar, hoewel de instemming van het koppel een steeds belangrijkere rol speelt.

Mobiele liefde zonder seks

Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan en liefde kent geen wetten, dus ook op de behoudende campus van de universiteit zijn stelletjes een normaal verschijnsel. Ze zitten uren voor het ladies’ hostel in het park, wandelen naar mooie plekjes in de buurt en bellen elkaar de hele dag door met de mobiele telefoon. De opkomst van de mobiele telefoon heeft een enorme impact gehad op de relatie tussen de seksen. Het is het middel bij uitstek om contact te leggen met je geliefde zonder dat iemand het weet. Fysieke afstand is immers irrelevant voor het persoonlijke contact en directe sociale controle wordt gemakkelijk vermeden. Tragisch genoeg bieden deze verliefdheden weinig toekomstperspectief wanneer de jongen en het meisje een andere sociale en religieuze achtergrond hebben. Ze worden daarom angstvallig geheim gehouden tegenover familieleden.

Qua lichamelijk contact hebben deze liefdes over het algemeen niet meer om het lijf dan het handjes vasthouden, een aai en een sporadische kus. Seks is uit den boze. En niet alleen omdat de dochters op het hart wordt gedrukt om tot het huwelijk hun maagdelijkheid te behouden, ook omdat ze verschrikkelijk bang zijn voor seks. Van hun moeders begrijpen ze dat wanneer ze getrouwd zijn, ze ontvankelijk moeten zijn en gehoorzaam aan de man. Seksuele opvoeding bestaat nauwelijks en tot overmaat van ramp komen getrouwde vriendinnen ook nog eens met horrorverhalen over hoe extreem pijnlijk ‘het’ is. Liever stellen ze daarom de daad uit tot zo ver mogelijk na de huwelijksnacht.

Trots

Een aantal vrouwen vertrouwde me toe hoe ze hun kersverse echtgenoot zoveel mogelijk ontliepen en hem smeekten geduld te hebben. Een van hen vertelde dat ze het heeft volgehouden een maand op de grond te slapen in plaats van in bed, met hem. Tot hij er genoeg van had. Overigens vertelde ze nu erg gelukkig te zijn in haar huwelijk.

Terwijl vrouwen er alles aan doen om een vlekkeloze reputatie te behouden, zijn mannen trots op seksuele escapades voor het huwelijk en scheppen zij er over op. Veel jongens hebben hun eerste seksuele contact met getrouwde vrouwen, meestal verre of aangetrouwde familieleden. Dit zijn de enige vrouwen met wie de jongens contact kunnen hebben en met wie ze kunnen afspreken zonder dat het direct argwaan wekt. Bovendien heeft de enorme arbeidsmigratie naar de Golfstaten tot gevolg dat veel pasgetrouwde vrouwen alleen achterblijven, met alle gevolgen van dien.

Aanpassen

Ik vertrok naar India met een rugzak vol termen als autonomie en onderdrukking, termen die centraal staan in de discussie over ‘de sluier’ in Europa. Ze schoten schromelijk tekort in een samenleving waarin het gezin centraal staat en er altijd een man – vader, broer of echtgenoot –  verantwoordelijk wordt gehouden voor het gedrag van de vrouw. Ik begreep dat vrijheid in de individualistische opvatting van het woord, oftewel doen wat je wilt zonder rekening te houden met de sociale en culturele norm, van weinig betekenis is in deze context. In plaats van te rebelleren is het veel effectiever om vrijheid te vinden in de aanpassing aan verwachtingen en om voldoening te scheppen in het internaliseren van bestaande ideeën over vrouwzijn.

Deugden sieren de mens meer dan mooie kleren, maar kleding is de uitgelezen manier om deze deugdzaamheid te communiceren. Het dragen van een sluier en wijde, verhullende kledij geeft bescherming zowel tegen mannen die je zien als lustobject, als tegen argwaan en achterklap van je omgeving. Door bescheidenheid te betrachten is het stukken eenvoudiger de publieke ruimte te betreden zonder te boek te staan als onverantwoordelijk en ongehoorzaam. Vanwege de afhankelijkheid van de familie en de centrale rol van het huwelijk – het is praktisch onmogelijk een bestaan op te bouwen als single – is het veel voordeliger om je als vrouw naar de verwachtingen van anderen te voegen.

Matthea de Jong is antropologe en werkzaam bij Movies that Matter. Zij deed dit onderzoek in het kader van haar doctoraalstudie aan de Universiteit van Amsterdam.